دانشنامه تاریخی
درگیری قره باغ یک تقابل طولانی و پیچیده بین ارمنستان و آذربایجان است که از اواخر دهه 1980 آغاز شده و تا به امروز ادامه دارد. در مرکز این درگیری قفقاز کوهی قرار دارد، منطقه ای با جمعیت عمدتاً ارمنی که بخشی از آذربایجان است و مورد تأیید جهانی قرار دارد. این درگیری ریشه های تاریخی عمیق و جنبه های قومی، سیاسی و فرهنگی پیچیده ای دارد که آن را به یکی از طولانی ترین و غم انگیزترین درگیری ها در فضای پس از شوروی تبدیل کرده است.
ریشه های درگیری قره باغ را می توان به اواخر قرن نوزدهم پیگیری کرد، زمانی که هر دو گروه قومی شروع به شکل دهی به هویت ملی خود کردند. در آن زمان قفقاز کوهی بخشی از امپراتوری روسیه بود و سپس پس از برقراری حاکمیت شوروی در اوایل قرن بیستم به جمهوری سوسیالیستی آذربایجان ملحق شد. سیاست شوروی در مدیریت اقلیت های قومی شرایطی را برای تنش ایجاد کرد. در سال 1923، قفقاز کوهی به عنوان یک منطقه خودمختار در جمهوری سوسیالیستی آذربایجان اعلام شد که منجر به مباحثات دائمی درباره وضعیت آن شد.
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، ارمنی های قومی که به دنبال پیوستن به ارمنستان بودند، جستجو برای استقلال قفقاز کوهی را آغاز کردند. این باعث بروز خشونت شد و در سال 1992، درگیری به جنگی تمام عیار تبدیل شد که در نتیجه آن ارمنستان قفقاز کوهی و چندین منطقه مجاور آذربایجان را تصرف کرد. این جنگ در سال 1994 با امضای آتش بس به پایان رسید، اما توافق نهایی برای حل درگیری حاصل نشد.
درگیری از سال 1988 شدت گرفت، زمانی که در قفقاز کوهی اعتراضات گسترده ای علیه مدیریت آذربایجان آغاز شد. این اعتراضات به سرعت به درگیری های مسلحانه تبدیل شد. در سال 1991، استقلال قفقاز کوهی اعلام شد، اما هیچ سازمان بین المللی آن را تأیید نکرد. جنگی که پس از آن به وقوع پیوست منجر به خسارات قابل توجهی برای هر دو طرف شد - براساس برآوردها، حدود 30,000 نفر جان باختند و بیش از یک میلیون نفر آواره شدند.
در سال 1994، آتش بس امضا شد که فعالیت های نظامی را متوقف کرد، اما مسائل سیاسی را حل نکرد. ارمنستان و قفقاز کوهی اکثریت خاک را تحت کنترل خود داشتند، اما جامعه بین المللی، از جمله سازمان ملل، همچنان قفقاز کوهی را بخشی از آذربایجان می دانست. این وضعیت ارتباطات پر تنش بین دو کشور را ایجاد کرد و به درگیری ها و حوادث دائمی در مرز منجر شد.
پس از خاتمه فاز فعال درگیری، جامعه بین المللی تلاش هایی برای حل و فصل وضع موجود انجام داد. گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا که در سال 1992 تأسیس شد، مأموریت یافت تا در مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان میانجیگری کند. با این حال، با وجود چندین دور مذاکرات، رسیدن به صلح پایدار ممکن نشد. دلایل این امر شامل بی اعتمادی عمیق میان طرفین، اختلاف در نگرش ها نسبت به حل درگیری و مشکلات سیاسی داخلی هر دو کشور بود.
وضعیت همچنان پرتنش باقی ماند و به طور دوره ای درگیری های مسلحانه روی می داد. در سال 2016، تشدید خشونت که به "جنگ چهار روزه" معروف است، رخ داد که هر دو طرف خسارات قابل توجهی را متحمل شدند. این موضوع نشان می داد که درگیری همچنان حل نشده و ممکن است هر لحظه دوباره شعله ور شود.
در سپتامبر 2020، درگیری دوباره شدت گرفت و اقدامات نظامی شدیدی آغاز شد که به مدت شش هفته ادامه داشت. هر دو طرف از سلاح های مدرن استفاده کردند و درگیری توجه زیادی در سطح بین المللی جلب کرد. به دنبال اقدامات نظامی، آذربایجان کنترل اراضی زیادی را که در دهه 1990 از دست داده بود، به دست آورد.
این درگیری با امضای توافق صلح در 10 نوامبر 2020 تحت میانجیگری روسیه به پایان رسید. این توافق مرزهای جدید را مشخص کرد و آتش بس را برقرار نمود. با این حال، بسیاری از مسائل همچنان حل نشده باقی ماند و جو عدم اعتماد بین دو کشور ادامه دارد.
درگیری قره باغ پیامدهای انسانی وسیعی را به همراه داشت. از هر دو طرف، بسیاری از مردم خانه های خود را از دست دادند و تعداد قابل توجهی از آواره ها در شرایط کمبود منابع زندگی کردند. بازسازی مناطق آسیب دیده از جنگ به یک چالش بزرگ تبدیل شد که نیاز به تلاش های قابل توجه دولت و جامعه بین المللی داشت.
مسئله آوارگان و افراد جابجا شده همچنان موضوعی مهم است و بسیاری از آن ها هنوز در شرایط سختی زندگی می کنند و امکان بازگشت به وطن خود را ندارند. این وضعیت در هر دو کشور تنش ایجاد می کند و مشکلات اجتماعی موجود را تشدید می کند.
آینده درگیری قره باغ نامشخص باقی مانده است. با وجود توافق آتش بس امضا شده، وضعیت سیاسی در منطقه همچنان پیچیده است. مسائل مانند وضعیت قفقاز کوهی، حقوق ارمنی ها و آذربایجانی ها، و همچنین مسائل امنیتی و بازسازی نیاز به رویکردی متفکرانه و سازنده دارد.
جامعه بین المللی همچنان نقش مهمی را در تلاش های دستیابی به صلح پایدار ایفا می کند. با این حال، برای تضمین ثبات در منطقه، هر دو طرف باید اراده سیاسی و تمایل به گفت و گو را نشان دهند. تنها از طریق درک متقابل و سازش می توان شرایطی را برای همزیستی مسالمت آمیز و توسعه هر دو ارمنستان و آذربایجان ایجاد کرد.
درگیری قره باغ یک پدیده پیچیده و چند بعدی است که نیازمند درک عمیق از عوامل تاریخی، فرهنگی و سیاسی است. این درگیری آزمونی برای هر دو کشور است و تأثیر قابل توجهی بر زندگی مردم آن ها گذاشته است. تلاش هایی برای دستیابی به صلح عادلانه و پایدار که به مردم هر دو کشور اجازه زندگی در صلح و هماهنگی را بدهد، ضروری است.