تاریخی انcyclopedia
د نورتاچو تمدن، چې په شمالي چلي کې موجود وو، د دې سیمه کې تر ټولو لومړۍ او ارزښتي کلتوري دودونو له جملې څخه دی. نورتاچو تقریباً د ۳۰۰۰ کال څخه مخکې تر ۱۰۰۰ کال پورې وده وکړه، چې د آتاکاما د صحرايې چاپیریال په شرایطو کې یو ځانګړی او پرمختللی کلتور جوړ کړ. دا تمدن د کرنې، معمارۍ او ټولنیزو جوړښتونو په برخه کې د خپلو لاسته راوړونو لپاره مشهور و.
نورتاچو د چلي شمالي سیمو ته خېږدي، چې په کې د آتاکاما او تکنا د سیمو شاملې دي. دا سیمه د خپلو سخت آب و هوا شرایطو لپاره مشهوره ده، چې د تودوخه او یخینو شپې ترمنځ توپیر لري. سره له دې چې شرایط سخت وو، نورتاچو خپل ځانونه سره برابر کړل او یو ځانګړی کرنیز میتودونه یې پراخول، چې ورسره یې په دې سیمه کې وده وکړه.
کرنه د نورتاچو تمدن اساسي شغل و. د نوښتګر اوبو رسونې سیستمونو په کارولو سره، دوی په کامیابي سره خپل مځکې اوبه کړې او د مکئی، لوبیا، کچالو او نورو بوټو فصلونه وکښل. دا اوبه رسونکي سیستمونه پراخ چینلونه درلودل، چې له سیندونو او سرچینو څخه اوبه ته مړونه رسول، چې په محدودو اوبو سرچینو کې ثابته حاصلات تأمین کړل.
نورتاچو هم د چارو زراعت ته متوجه و، چې د مړو حيواناتو، لکه پسونه او مڑے، درلودل. دا یې په ډاډه توګه د غوښې سربيره ورزنده او لوښو ته ګټه ور رسوي، چې د لباس او نورو کورنیو توکو جوړولو لپاره یوه مهمه سرچینه وه. د زراعت او چارو زراعت کې ګډ هڅې یې د دوی اقتصاد متنوع او پایدار کړ.
د نورتاچو معمارۍ لاسته راوړنې هم پام وړ دي. دوی خپل کورونه د موجود موادو، لکه ډبره، کڼډ او لرګي څخه جوړول. د نورتاچو کلنۍ عموماً د کورونو کوچنیو ګروپونو څخه جوړه شوې، چې د ګډو ځایونو په شاوخوا کې قرار درلود، چې د ټولنيز تعامل کمکی وه. دا کلنۍ اکثراً د مراسمو او غونډو لپاره مرکزي ځایونه درلودل، چې د ټولنیزې سازمان د لوړ کچې نښه په هغه کې وه.
هغې کورونه چې دوی جوړوي، د ګردو شکل لري او څو کورنۍ په ځان کې جذبولی شي. جوړښتونه د سختو جغرافیایي شرایطو سره ښه تناسب لري. د نورتاچو ژوند هم د مختلفو وسیلو او تکنالوژیو کارونې ته شاملیږي، لکه د ټوکرۍ ماشینونه او د خټو ګوټه، چې د دوی هنر او نوښت ته اشاره کوي.
مذهب د نورتاچو په ژوند کې یوه مهمه برخه وه. دوی د طبیعت سره تړاو لرونکې مختلفو خدایانو ته عبادت کوله او د دې روحونو د رضا لپاره مراسم ترسره کوله. مراسم د قربانۍ، موسیقۍ نمایشي او رقصونو شامل و، چې د دوی د چاپیریال سره اړیکه او د دې سره د توافق غوښتنې ته اشاره کوي.
د نورتاچو کلتور هم د دوی هنر کې څرګندیدل. دوی ځانګړي خټو او تجربوي توکي جوړول، چې د هندسي نمونو او علامو سره سنبال وو، چې ممکن د کارونې او مذهبي معناوې ولري. د دې زمینو مطالعه موږ ته ښه فرصت ورکوي چې د دوی باورونه او د ورځینو ژوند دقیق فکر وکړو.
د نورتاچو ټولنیز جوړښت د خویندګۍ اړیکو او متقابلې مرستو پر اساس جوړ شوی و. ټولنه داسې سازمان شوې وه چې د ټولنې ټول غړي په تولید او د منابعو ویش کې شامل ول. دا د ټولنیز وحدت او همکارۍ لوړه کچه هڅوي.
په نورتاچو ټولنه کې د عمر او جنسي اړیکو له مخې دندې موجودې وې، چې د هر غړي دنده او حقونه ټاکل. لوی ترين غړي عموماً د پوهانو او رهبرانو په توګه عمل وکړل، او د ټولو د هوساینې په اړه پرېکړې کوو. دا یو سیستم جوړوي، چې په کې هر کس خپله دنده او ارزښت لري.
د نورتاچو تمدن د ۱۰۰۰ کال شاوخوا پای ته ورسید، احتمالاً د اقلیمی حالاتو بدلیدو له امله، چې د موجودو سرچینو کمښت سبب شو. د دې کلتور ورکه د دې سیمې په تاریخ کې یوه ژوره نښه پریښوده، او ارکئولوژیستان تراوسه پورې د پاتې مخځونو او آثارو د پلټنې کارونه کوي، ترڅو معلومه کړي چې څنګه نورتاچو د بدلون په نړۍ کې د ځان برابرول.
د نورتاچو ارث لاهم د چلي د شمالي برخو د اوسیدونکو په کلتور کې ژوندی دی. د دوی په زراعت، معمارۍ او ټولنیزې جوړښت کې ترلاسه کول د څیړونکو او زده کوونکو ته الهام ورکوي، چې هڅه کوي پوه شي چې دا پخواني خلک څنګه په دغه سخت شرایطو کې ژوندی او وده وکړه.
د نورتاچو تمدن د سخت اقلیم شرایطو کې د تطابق او پایدارۍ روښانه مثال وړاندې کوي. د دوی لاسته راوړنې د زراعت، معمارۍ او کلتور په برخه کې د چلي په تاریخ کې مهم اثر درلود. د دې تمدن مطالعه مرسته کوي چې پوه شو چې څنګه انسانانه ټولنې د سختو طبعي چلنجونو سره مخامخ کیدلو پر مهال ژوندی او وده کیږي.