تاریخی انcyclopedia
چیلي چې د پاسیفیک سمندر په څنډه کې پروت دی، یوه شتمنه تاریخ لري چې د ډېرې ناببرۍ جذر ته ځي. په دې سیمه کې بېلابېل پخواني تمدنونه موجود ول، هر یو یې د دې سیمې د کلتوري او اجتماعي ودې لپاره خپل سهم درلود. د چیلي پخوانۍ کلتورونه مختلف او ځانګړي دي، دوی د خپلو باورونو او کړنو له مخې او همدارنګه د ژوند طرز له مخې توپیر لري.
د چیلي په سیمه کې موجودو پخوانیو تمدنونو څخه یوه د نورتاچو کلتور وه چې د هیواد په شمال کې، په آتاکاما سیمه کې وده وکړه. دغه کلتور اوسمال د م.م ۳۰۰۰ نه تر ۱۰۰۰ پورې موجود و. نورتاچو د خپلو پرمختللو زراعتی میتودونو او د آتاکاما د سختو شرایطو سره د ځان پوهیدو لپاره مشهور وو.
نورتاچو د خپلو کروندو د اوبو خورولو لپاره د اوبخه سیسټمونه کارول، چې دې ته اجازه ورکول چې په بریالیتوب سره د پنبې، لوبیا او کچالو په شان کښتونه وکرل. دوی همدارنګه د مېرې، په ځانګړې توګه د پسونو د پالتونکي په توګه کار کاوه. څیړنو ښودلې چې دوی ښه تنظیم شوي ټولنې درلودې، چې د پرمختللې اجتماعي جوړښت نښه وه.
یو له تر ټولو مشهور او اغیزمن تمدنونو څخه چې په چیلي کې موجود دی، د م اپوچه کلتور دی چې د م.م ۱۰ په پیړۍ کې وده وکړه او تر ۱۶ پیړۍ پورې، چې هسپانوی فاتحین راوتل، دوام وکړ. م اپوچه چې د "پویبل" یا "د ځمکې خلک" په نوم هم پیژندل کیږي، د چیلي مرکزي او جنوبي برخو او د ارجنټاین شمالي برخه ته پراختیا غوره کړه. دوی د خپل پوځی هنر له امله مشهور وو او همدارنګه د خپلو ځمکو او زراعت لپاره هم.
د م اپوچه کلتور د طبیعت سره نږدې تړاو درلود. د دوی مذهب د ځمکې او طبیعي پیښو سره تړاو لرونکو خدایانو ته عبادت شامل و. د م اپوچه لومړنۍ کلتوري عمل زراعت و، دوی د پنبې، کچالو، شلغم او لوبیا کښت کوله. دوی همدارنګه ماهی نیولو او وحشی حیواناتو ښکار کولو کې هم مشغول وو. دې دوی ته دا اجازه ورکړه چې نه یوازې زراعت بلکې کلتوري تنوع هم وده وکړي.
د چیلي پخوانۍ تمدنونه هم د خپلو معمارۍ د لاسته راوړنو له مخې توپیر لري. م اپوچه، د بیلګې په توګه، د "روپا" په نوم ټوټې چې له لرګیو او ډبرو جوړې شوې وې، جوړولې. دغه بنګلې معمولا د رايی د چتونه لرل او ټوله کورنۍ ته ځای ورکړي. دغه کورونه د دوی د اجتماعی جوړښت یوه برخه وه او د ناوړه اقلیم شرایطو څخه ساتنه یې وړاندې کوله.
نورتاچو هم د معمارۍ په برخه کې آثار پریښودل، چې د رسمیتونو او مراسمو لپاره کارول کیږي. دغه جوړښتونه یوازې د کارونې لپاره نه ول، بلکې د ټولنې لپاره هم لوی سمبولیک معنی درلود.
مذهب په چیلي د پخوانیو تمدنونو په ژوند کې مهم نقش درلود. م اپوچه یوه پیچلې عقیدې سیستم درلود، چې د طبیعت سره تړاو لرونکو خدایانو ته عبادت شامل و. دوی مراسم او رسمونه په داسې توګه تر سره کول چې د خپلو خدایانو رضایت ترلاسه کړي، او دا یې په ورځني ژوند باندې د پام وړ اغیز وکړ.
سربیره پر دې، م اپوچه د خپل پیشگوۍ هنر له مخې مشهور وو، او کاهنان یې په ټولنه کې مهمه ونډه درلوده. دوی د مختلفو میتودونو لکه د ستورو او طبیعي پیښو د څارنې له مخې د راتلونکي پیښو اټکل کولو لپاره کارول، ترڅو ټولنې ته لارښوونه وکړي.
د چیلي پخوانیو تمدنونه لکه نورتاچو او م اپوچه پر نوین کلتور او جامعه باندې مهمه اغیزه کړې ده. د دوی دودونه، هنر او د ژوند طرز لا تر اوسه د چیلي کلتوري میراث مهمې برخې دي. م اپوچه، په ځانګړې توګه، خپل دودونه او ژبه ساتلې او نن ورځ په هیواد کې په سیاسی او کلتوري ژوند کې فعاله ونډه لري.
نوین څیړونکي او انتروپولوژیستان د چیلي پخوانیو تمدنونو مطالعه کوي ترڅو پوه شي چې د دوی لاسته راوړنې او رواجونه په راتلونکو نسلونو باندې څنګه تاثیر کړی. د هیواد په سطحه د ارکولوجیکي کيندنې په اړه نوې هیلې د علمي ښځې لپاره د نوې پوهې په ترلاسه کولو او د کلتوري میراث ساتلو سربیره رامخته کیږي.
د چیلي پخوانۍ تمدنونه لکه نورتاچو او م اپوچه د کلتوري میراث یوه شتمنه نمونه وړاندې کوي چې لا تر اوسه پر نوین جامعه باندې تاثیر لري. د دوی لاسته راوړنې د زراعت، معمارۍ او هنر په برخه کې د دې کلتورونو د پرمختګ لوړ کچه ښیي. د دوی تاریخ څیړل نه یوازې د تیر پته پوهیدل کوي، بلکې د هغو ارزښتونو او دودونو ساتنه هم چې د راتلونکو نسلونو لپاره ارزښت لري.