تاریخی انcyclopedia
د چیلي تاریخ په اتلسمه او نولسمه پیړۍ کې د هسپانوي واکمنۍ نه د خپلواکۍ لپاره د مبارزې سره یو ځای شوی و. دا پروسه، چې د دوه لسیزو څخه زیاته موده یې نیولې وه، د بېلابېلو عواملو نتیجه وه، چې ټولنیز، سیاسي او اقتصادي بدلونونه په کې شامل وو. چیلیانو د آزادۍ او ځان باوري کولو لپاره هوسا وموندل، چې په پای کې یې د یوه خپلواک دولت د رامنځته کیدو لامل شو.
د اتلسمې پیړۍ په پیل کې، چیلي د هسپانیې د امپراتورۍ برخه وه، چې د ګونډي چارواکو تر.control لاندې وه. اقتصادي استثمار او ټولنیز نابرابري د ګونډي خلکو په منځ کې ناراحتي راولاړه کړه. هسپانوي چارواکو لوړ مالیات او د سوداګرۍ محدویتونه معرفي کړل، چې محلي وګړي ځپل. د دې شرایطو په رڼا کې د خپلواکۍ نظریې رامنځته شوې.
د اروپایي علم رڼا نظریې هم د چیلي په ټولنه کې مهم تاثیر درلود. د آزادۍ، برابري او د تعلیم حق په اړه افکار د زده کړې شوي طبقې ترمنځ مشهور شول. دغه نظریې د ډېرو چیلیانو د هسپانوي استعماري واکمنۍ پر ضد د فعالو اقداماتو لپاره الهام ورکړ.
لومړۍ جدي بغاوت په 1810 کې رامنځته شوه، کله چې په سانتیاګو کې د ملي حکومت لومړی تاسیس شوه. دا عمل د خپلواکۍ د مبارزې پیل و، که څه هم دا ناکامه شوه. بغاوت زیر شو، او هسپانوي عسکرو بیا هم په هیواد کنترول ترلاسه کړ. مګر د خپلواکۍ نظریه لا هم خپرېده.
د 1810مو کلونو په پیل کې، په چیلي کې د مینه وال تحریک رامنځته شو، چې مختلفې ډلې یې یوځای کړې: د لیبرالانو نه تر محافظه کارانو پورې. خلکو خپل ملي هویتونه جوړول پیل کړل او ځان باوري ته ستنېدل. په دې پروسه کې مهمې شخصيتونه، لکه خوزه میګل کاررا او مانوئل روډریګز، چې د خپلواکۍ د مبارزې سمبولونه شول، ځانګړی نقش درلود.
په 1813 کې دویمه جګړه د خپلواکۍ لپاره پیل شوه، چې په کې د ډیر منظم او خشن جګړو سره مخامخ شو. چیلیانو د هسپانوي عسکرو پر ضد د پارتيزاني طریقو سره مبارزه کوله. په دې وخت کې څو لویې جګړې وشوې، لکه د رانکاګوا جګړه په 1814 کې، چې ورکې چیلیانو ناکامي سره مخامخ شول. هسپانوي ځواکونه یو ځل بیا هیواد نیولی.
د ناکامیانو سربیره، د خپلواکۍ نظریې لا هم پرمختګ وکړ. د دې پروسې کې د ګاونډیو هیوادونو مهم رول، لکه ارجنټیني، چې د چیلي د خپلواکۍ تحریک ملاتړ یې وکړ. ارجنټیني جنرالان، لکه خوزه د سان-مارتین، چیلیانو ته خپل ځواکونه او منابع وړاندي کړي، چې دا د هسپانوي ځواکونو په وړاندې مبارزه کې مهمه فکتور شوه.
په 1817 کې د چاکابوکو جګړه وشوه، چیرته چې د چیلیانو او ارجنټیني منسجم ځواکونه د هسپانوي ځواکونو پر ضدفیصله کونکي بریا ترلاسه کړه. دا جګړه په جګړه کې د بدلون ټکی شو، ځکه دا د سانتیاګو د آزادیدو او د موقتي حکومت د جوړیدو لامل شو. مګر شخړه لا هم جاري وه، او هسپانوي ځواکونو لا هم د هیواد په یوه برخه کنترول درلود.
په 1820 کې د خپلواکۍ جګړه د چیلیانو د وروستي بریا سره پای ته ورسیده. په 1826 کې د سولې توافقنامه لاسلیک شوه، چې په رسمي توګه د چیلي خپلواکي تایید کړه. دا پروسه د چیلیانو د حوصلې او زړورتیا له کبله ممکن شوه، چې د خپلو حقونو او آزادۍ لپاره له دوه لسیزو څخه زیاته موده مبارزه کوله.
د خپلواکۍ ترلاسه کولو وروسته، چیلي د نوي دولت جوړیدو اړتیا سره مخ شوه. د حکومت جوړښت جوړول، د اساسي قانون منل او د رایې ورکونې تنظیمول د لومړیتوبونو په توګه پاتې شول. په 1833 کې د چیلي لومړنی اساسي قانون تصویب شو، چې د نوي دولت او د دې سیاسي نظام بنسټیز ټکي وټاکل.
د چیلي د خپلواکۍ لاره د هیواد په تاریخ کې یو مهم فصل و. دا دوره نه یوازې د ملي هویت جوړولو لامل شوه، بلکې د راتلونکو نسلونو ته یې د خپلو حقونو او آزادۍ د دفاع لپاره الهام ورکړ. د هغه دورې د قهرمانانو او پیښو یادونه لا هم د چیلي په کلتور او ټولنه کې ژوندی دی، چې د خپلواکۍ د مبارزې اهمیت ته یادونه کوي.
د چیلي د خپلواکۍ تاریخ د مبارزې، زغم او زړورتیا تاریخ دی. چیلیانو د آزادۍ لپاره په لار کې د ګڼو مشکلاتو سره مخامخ شول، او د دوی هڅې د یوه خپلواک دولت په ټوکه نتیجه ورکړه. دا میراث د اوسنۍ چیلي ټولنې باندې تاثیر لري، د دې ارزښتونه او شناخت ټاکي.