تاریخی انcyclopedia
چلی تاریخ یوه څو پوړیزه پروسه ده، چې له لرغونو وختونو څخه تر نن ورځې پورې پراخوي. دا هیواد، چې د انډes د غرو او سکو سمندر ترمنځ د ځمکې پر تنګې پټې کې واقع دی، یو بډایه کلتوري میراث او پیچلی تاریخ لري.
د اوسني چلی په سیمه کې آرکیالوجیستان د انسانانو د فعالیت نښې موندلي، چې د ۱۰،۰۰۰ کلونو راهیسې کیږي. زړې مستعمره کسان احتمالاً د جنوبی امریکا له شمالي برخې څخه راغلي. د چلی د مهمو لرغونو فرهنګونو په ډلې کې شامل دي:
په ۱۵۳۶ کال کې هسپانوی کنکیسټادور دیګو دی الماګرو لومړی اروپایی و چې د چلی ځمکې ته ورغی. مګر کامیاب استعمار په ۱۵۴۱ کال کې د پیډرو دی والدیو په راتګ سره پیل شو، چې سانتیاګو جوړ کړ. هسپانوي کسانو د محلي خلکو په خاصه توګه د ماپوچه پر وړاندې مقاومت سره مخ شول.
له ۱۵۴۰ مو کلونو څخه تر ۱۹مې پیړۍ پورې په چلی کې د هسپانیانو او ماپوچه ترمنځ ګڼې جګړې رامنځته شوې. دا جګړې د "د ماپوچه سره جګړې" په نامه پیژندل کیږي، او د هغوی پایلې د پیړیو په اوږدو کې احساس شوې.
د ۱۹مې پیړۍ په لومړیو کې په لاتین امریکا کې د ضد استعمارې حرکتونه پیل شول. چلی هم استثنا نه وه. په ۱۸۱۰ کال کې ازادي اعلان شوه، مګر حقیقي ازادي یوازې په ۱۸۱۸ کال کې د برنارډو او'Higgins او خوسې دی سان مارتین په هڅو سره ترلاسه شوه.
په ۲۰مې پیړۍ کې چلی د سیاسي بدلونونو او ټولنیزو ولږو یوه لړۍ تجربه کړه. په ۱۹۷۰ کال کې سالوادور الیندي د جمهوریت د انتخاباتو له لارې د لومړي مارکسیست ولسمشر و. د هغه حکومت د سختو اصلاحاتو د هڅو له امله چې له اقتصادي سختیو او سیاسي ناپایدۍ سره مخامخ شوې، مشهور شو.
د ۱۹۷۳ کال د سپتمبر ۱۱ مه نیټه الیندي د جنرال آګستو پینوشیت په مشرۍ د نظامي کودتا پر مهال واخیستل شو. پینوشیت یوه سختې استبدادي رژیم جوړ کړ، چې تر ۱۹۹۰ کاله پورې يې دوام وکړ. په دې موده کې د بشري حقوقو لویې سرغړونې ترسره شوې، چې د نیول شوي، شکنجه او د اپوزیشن مشران لاړېدل شامل دي.
د ۱۹۹۰ کال د دموکراسۍ د بیا ټینګښت وروسته، چلی د سیاسي او اقتصادي تثبیت په لور وليدل. هیواد د مهم اقتصادي ودې لاسته راوړنې ته بریالی شوی، که څه هم ټولنیز نابرابري لا هم یوه راپورته مسئله پاتې ده.
په ۲۰۱۹ کال کې چلی د عامه احتجاجونو سره مخ شوه، چې د بیو د زیاتوالی، نابرابري او د کیفیتي ټولنیزو خدماتو ته د لاسرسي نشتون له امله رامینځته شوي. احتجاجونه د ۱۹۸۰ کال د پینوشیت رژیم پر مهال تصویب شوې اساسي قانون د بدلون په موخه یوه ریفراندم ته لاره هواره کړه.
چلی تاریخ د جواز، استقامت او د آزادۍ لپاره د غوښتنې تاریخ دی. سره له دې چې سختې زمانې دي، چلیایي خلک لا هم د ټولنیز او اقتصادي پرمختګ لپاره هڅې کوي، او د دوی بډایه کلتور لا هم وده کوي.