تاریخی انcyclopedia
د آګسټو پوینوچی دیکتاتورۍ په شیلي (1973-1990) کې د هېواد تاریخ کې یوه له مهمو او متنازعه دورو څخه شوه. دا دور هغه مهال رانغاړي، چې هېواد د اقتصادي ستونزو، نظریاتي اختلافاتو او بهرنیو عواملو له کبله جدي سیاسي او ټولنیز بدلونونه تجربه کړل. پوینوچی د یو پوځی coup له لارې اقتدار ته ورسېد، چې د ډیموکراتیکو ټاکنو له لارې ټاکل شوی ولسمشر سلواډور الینده واچاوه. د هغه په مشری شیلي د سختو سرکوبونو، اقتصادي اصلاحاتو او ټولنیزو بدلونونو له لارې تیره شوې، چې د ملت په یاد کې ژور اثر پاتې شو.
د 1970مو کلونو په پیل کې شیلي د ژور سیاسي او اقتصادي بحران حالت کې وه. د 1970 کال ټاکنو کې سوسیالیست سلواډور الینده د اقتدار تر لاسه کولو سره پیل وکړ، چې د شتمنۍ د بیا ویشلو او د په کلیدي صنعتونو کې ملي کولو د اصلاحاتو لپاره هلې ځلې وکړې. خو د هغه سیاست د ښي لاسو، سوداګرۍ او پوځ له خوا قوي مقاومت ولګاوه.
د 1973 کال سپتمبر په 11 نیټه، پوځ د جنرال آګسټو پوینوچی په مشری یوه کودتا وکړه، چې پایله یې د الینده مړینه او د پوځی حاکمیت Establishment شوه. دغه کودتا د متحده ایالاتو له خوا ملاتړ شوه، چې د سوسیاليستي حکومت د واچولو او د کمونیزم د خپرېدو مخه ونیسي. پوینوچی د نوي حاکمیت مشر شو او وروسته یې د ولسمشر په حیث دنده واخسته.
د پوینوچی حکومت د سیاسی مخالفینو او غیر نظري کسانو پر ضد د پراخو سرکوبونو سره ځانګړی و. زرګونه کسان نیول شوي، شکنجه شوي او وژل شوي. د امنیتي ځواکونو د سختو میتودونو په اړه ډېره شواهد شته، چې د اعتراضونو د ځپلو لپاره کارول کیږي. مختلفې حقونو بنسټونه، لکه د انګیا سازمان، دغه سرغړونې ثبت کړي، او د دوی راپورونه د رژیم ضد نړیوالې انتقادونو لپاره بنسټ جوړ کړي.
د مختلفو سرچینو له مخې، شاوخوا 3 زره کسان وژل شوي او شاوخوا 40 زره د سیاسي سرکوب قرباني شوي. ډیری شیلیان د هېواد پرېښودو ته مجبور شول، چې د مهاجرینو په توګه نښې ولري، او په نورو هېوادونو کې پناه غوښتنه وکړي. سرکوب همداراز په زده کوونکو، فعالانو او کلتوري استازیو تاثیر کړی، چې د بیان آزادۍ او د مطبوعاتو آزادۍ په پراخه کچه کمښت لامل شو.
که څه هم د سختو سرکوبونو سره، پوینوچی هم د رادیکال اقتصادي اصلاحاتو پروګرام درلود، چې د "بازار معجزه" په نوم پیژندل کیږي. هغه د "چیکاګو هلکانو" په نوم اقتصادی ټیم وټاکه، چې د شیلي اقتصاد د لیبرال اصولو په اساس اصلاح کولو هڅه وکړه. هغوی دولتي شرکتونه خصوصي کړل، مالیې کمې کړې او د تنظیم له بېلېدو سره مخامخ شول.
دغه تدابیر په لنډ مهال کې اقتصادي ودې، د انفلاسیون کمښت او د بهرنیو پانګوونې جذب ته لاره هواره کړه. خو دا هم د ټولنیز نا انصافی پوځ راوباسي او د خلکو په منځ کې عدم رضايت رامنځته کړ. ډیر شمیر خلک له فقر او بیروزګارۍ سره مخامخ شول، چې په پای کې د رژیم په وړاندې د اعتراضونو لامل شو.
د پوینوچی دیکتاتورۍ په دوره کې د کلتوري آزادیو په کچه کې مهم کمښت راغی. حکومت سخت سانسور پلی کړ، چې د غیر نظري څرګندونه له ستونزو سره مخ کړل. زیاتره هنرمندان، موسیقیان او لیکوالان د هېواد پرېښودو ته اړ شوي، یا یې خپلې کارونه د نوي شرایطو سره سمون ولید. په هر حال، کلتوري مقاومت دوام درلود، او لاندې هنري حرکتونه د دیکتاتورۍ پر ضد د اعتراض لپاره هنر وکارولو.
موسیقي، د بیلګې په توګه، د مبارزې یوه مهمه وسیله شوه. ګروپونه او هنرمندان، لکه "Los Bunkers" او "Victor Jara"، د خپلو سندرو له لارې د عدم رضایت څرګندونې او د خلکو د حرکتونو ملاتړ وکړ. تیاتر او ادبیات هم د ټولنیزو او سیاسي مسایلو د بحث لپاره پلیټ فورمونه و، که څه هم په سخت سانسور کې.
د 1980مو کلونو په پای کې شیلي کې بدلونونه پیل شول. د پوینوچی رژیم د داخلي او نړیوال فشارونو سره مخ شو. په 1988 کال کې یوه همه شمول ټولپوښتنه ترسره شوه، چې په کې وګړي باید وټاکي، آیا د پوینوچی اختیارات نور 8 کاله اوږد شي که نه. د ټولپوښتنې پایلې ښیي، چې د زیاترو شیلیانو د پراختیا پر ضد وو، چې د دیکتاتورۍ د پای پیل و.
په 1990 کې پوینوچی اقتدار د منتخب ولسمشر پاتریسیو ایوینګ ته وسپارل. داپه شیلي کی د تاریخ یو مهم پړاو و، چې د دیموکراسي او د انسانانو د حقوقو بیارغونې لپاره لاره برابره کړه. په هر حال، د پوینوچی میراث لا هم په ټولنه کې یوه دردناک موضوع پاتې ده، او ډیری شیلیان د هېواد په تاریخ کې د هغه رول باندې بحث کوي.
د پوینوچی دیکتاتورۍ په شیلي ټولنه کې ژور اثر پریښود. د انسانانو حقوقو او د سرکوب د قربانیانو یادونه د دیکتاتورۍ وروسته دورې یوه مهمه برخه شوه. په شیلي کې بېلابېل یادګارونه او موزیمونه جوړ شوي، چې د قربانیانو خاطرې وساتي، چې د رژیم په جریان کې کډوال شوي. ټولنیزې فرهنګي خوځښتونه د عدالت او د انسانانو د حقوقو د بحالولو لپاره لا هم مبارزه کوي.
د پوینوچی د حکومت موده لا هم د بحث او متنازعې موضوع پاتې ده، او د هغه میراث د شیلي پر سیاسي ژوند اغیزه لري. د دې مسلې په اړه، چې څنګه د اقتصادي ودې سره د ټولنیزې عدالت توازن وساتو، لا هم د بحث موضوع ده، او شیلیان د یوه عادلانه او دیموکراتیک ټولنې د جوړولو لپاره لارې لټوې.
د آګسټو پوینوچی دیکتاتورۍ په شیلي کې د هېواد په تاریخ کې یوه پیچلې او غمیزه دوره وه. که څه هم دا ځینې اقتصادي لاسته راوړنې راوړي، ولی دا هم د سختو سرکوبونو او د انسانانو د حقوقو سرغړونو سره مل وه. له دې دورې څخه اخیستل شوي درسونه لا هم مهم دي، او د شیلي ټولنې پر دیموکراسي او ټولنیزې عدالت کې تاثیر لري.