تاریخی انcyclopedia
سلوقی او پارتی امپراتورۍ د څلورمې پېړۍ ق م نه تر دویمې پېړۍ ع م پورې د نږدې ختیځ په سیمه کې د مهمو سیاسي جوړښتونو په توګه شتون درلود. دغه دوه امپراتورۍ د زړو تمدنونو او لومړنیو دولتونو ترمنځ د انتقالی پړاو استازیتوب کوي، چې په سیمه کې د کلتور، اقتصاد او سیاست پر کچه ژور تاثیرات لري.
سلوقی امپراتورۍ په ۳۱۲ ق م کې د سلوقوس I نیکتور لخوا تاسیس شوه، چې د اسکندر مقدوني یو له جنرالانو څخه و، وروسته له دې چې هغه مړ شو. امپراتوري د پراخو سیمو په شمول د میسوپوتامیا، سوریه، د کوچني آسیا یوه برخه او حتی هندوستاني سیمې نیولې وې. سلوقی دود ساتلو او د اسکندر کلتوري میراث ته وده ورکولو هڅه کوله، پشمول د یوناني دودونو او ژبې.
سلوقی امپراتورۍ یوه پیچلې اداري جوړښت درلود، چې مرکزي ځواک په پادشاه کې و، او سیمې د ساتراپیو په نوم ویشل شوې وې، چې د ساتراپانو لخوا اداره کیدل. دغه والیان د مالیاتو د راټولولو او د خپلو سیمو د نظم ساتلو مسئولیت درلود، چې امپراتورۍ ته اجازه ورکړه چې پراخو سیمو ته مؤثره توګه اداره وکړي.
د سلوقی امپراتورۍ کلتور څو ملیتي او سنکریتیک و. یوناني کلتور د محلي سنتونو سره ګډ شو، چې د هنر، معمارۍ او فلسفې ځانګړو شکلونو په لاسته راوړلو کې مرسته وکړه. پلازمینې، لکه انطاکیه، د مهمو کلتوري مرکزونو په توګه وده وکړه، چیرې چې علمي او فلسفي بحثونه ترسره کیدل.
سلوقی امپراتورۍ اقتصاد د کرنې، سوداګرۍ او مالیاتو په بنسټ والړ و. امپراتوري مهم تجارتي لارې کنټرولولې، چې ختیځ او لویدیز سره نښلوي، چې د سوداګرۍ او کلتوري تبادلې د بریالیتوب سبب شوه.
که څه هم لومړنی بریالیتوب درلود، سلوقی امپراتورۍ له ډیرو ستونزو سره مخ شوه، چې د داخلي شخړو، د ساتراپانو یاغیو او د رومیانو او پارتیانو لخوا د بهرنیو ګواښونو شاملې وې. تر ۱۵۰ ق م پورې، امپراتوري په پام کې ونیول شوه او وځنډیدله، چې نوو سیاسي جوړښتونو ته ځای ورکړي.
پارتی امپراتورۍ، چې د آرشکید امپراتورۍ په نوم هم پیژندل کیږي، په ۱ ق م کې رامینځته شوه او تر ۳ ع م پورې موجوده پاتې شوه. دا له آرشکید I څخه رامینځته شوه او د رومیانو په وړاندې یو مهم سیال شو، او همدارنګه د سلوقیانو میراث وه. پارتی امپراتورۍ د اوسني ایران او عراق یو برخه نیولې وه.
پارتی امپراتورۍ د قبایلو یوه فدراسیون وه، چیرته چې سلطنتي واک د مختلفو قبیلو او ټبرونو ترمنځ وویشل شو. پارتی پادشاهان، لکه میترادات I او میترادات II، مرکزي واک پیاوړی کړ او د همسایو په وړاندې د بریالیو جګړو له لارې بهیري کې تر لاسه شوي ترسره کړه، چې رومیان هم شامل دي.
پارتی کلتور د زرتشتیزم پر بنسټ و، سره له دې چې دا د یوناني، یهودي او محلي کلتور عناصر هم شاملوي. د پارتی امپراتورۍ هنر او معمارۍ متنوع وو، چې محلي مواد او سټایلونه یې کارول. آرکیولوجیکي موندنې، لکه د هاترا ښار ریښې، د پارتی معمارۍ او هنر پرمختیاوي په اړه شاهدیت وړاندې کوي.
د پارتی امپراتورۍ اقتصاد د کرنې او سوداګرۍ پر بنسټ و. پارتیانو د مهمو سوداګریزو لارو کنټرول درلود، چې ختیځ او لویدیز سره نښلوي، چې د سوداګرۍ او کلتوري تبادلې د پرمختګ سبب شوه. د کاروان لارو پرمختګ د سوداګریزو ښارونو د رامینځته کېدو سبب شو، لکه کتیسفون.
پارتی امپراتورۍ د رومیانو سره یوه له مهمو سیالانو څخه شوه، چې دا د دوامداره جګړو او شخړو لامل شو. پارتیانو د رومیانو لژیونونو پر وړاندې یو لړ بریاوې ترلاسه کړې، سره له دې چې د دوی بریاوې تل دایمي نه وې، او امپراتورۍ د داخلي شخړو او د سلسلې په شخړو مخ شوه.
تر ۳ ع م پورې، پارتی امپراتورۍ د داخلي شخړو او بهرنیو ګواښونو له امله په کمزورۍ روانه شوه. چې پارتیانو ته د ساسانیان امپراتورۍ راورسید، چې د پارتی کلتور او سیاست ډیری اړخونه میراث لري. د پارتی امپراتورۍ زوال هم د ګاونډیو قومونو، لکه سلاویان او کوچني قبایلو د نفوذ د زیاتېدو سره تړاو درلود.
د سلوقی او پارتی امپراتورۍ میراث لا هم په ایران او نږدې ختیځ تاریخ باندې اثر لري. دغه امپراتورۍ د کلتوري او سیاسي پیژندنې جوړولو په برخه کې مهم پړاوونه شوي. آرکیولوجیکي موندنې او تاریخي سرچېنې د کلتوري تاثیراتو او تعاملاتو تنوع څرګندوي چې د دې سیمو پر خلکو ژوند ټاکنه وکړه.
سلوقی او پارتی امپراتورۍ د نږدې ختیځ په تاریخ کې مهمې څپرکې په ګوته کوي. د دوی لاسته راوړنې په کلتور، علومو او سوداګرۍ کې پر سیمه د عمیق اثر ښودنه کوي. د دې امپراتورۍ مطالعه د دې فهم څخه ګټه وهي چې څنګه مختلف کلتورونه سره تعامل کړی او پر یو بل تاثیر کړی، چې یوه ځانګړې میراث رامنځ ته کړې، کوم چې لاهم په معاصر نړۍ کې ژوند کوي.