تاریخی انcyclopedia
منځنۍ پېړي د یهودي ملت په تاریخ کې اهمیت لرونکی دوره وه، چې د مذهبي او ټولنیزو بدلونونو سره ځانګړې شوې. له تعقیب او شړلو څخه تر کلتوري وده پورې، یهودي ټولنو په اروپايي او نږدې ختیځ تاریخ کې مهم اثرات پرېښودل. په دې مقاله کې به موږ د یهودیانو پر ژوند باندې د تاثیر کولو مهمې پیښې او عوامل وڅیړو.
د یهودي ټولنې په منځنیو پېړیو کې په مختلفو هیوادونو کې موجودې وې، چې په کې اسپانیا، فرانسې، جرمني او ختیځې اروپا شاملې دي. د سیمې پر بنسټ، د ژوند شرایط د نسبتا امن څخه تر ظالم تعقیبونو پورې بدلیږي. پداسې حال کې چې ځینې یهودیان په ټولنه کې لوړ پوزیشنونه درلودل او په سوداګرۍ او علم کې بریالي شوي، نورو د تبعیض، تاوتریخوالي او شړلو سره مخامخ شوي.
په لویدیځه اروپا کې یهودیان اکثره د ضد یهودیت او تعصب قربانیان و. د بیلګې په ډول، په انګلستان کې یهودیان له تعقیب او تاوتریخوالي سره مخامخ شول، چې په ۱۲۹۰ کال کې یې شړلو سره پای ته ورسید. په فرانسې او جرمني کې یهودیان هم له ورته ستونزو سره مخ شول، په ځانګړي توګه د څلورمې پیړۍ نږدې پلز کې، کله چې له دوی څخه د ناروغۍ خپرولو په اړه نیوکه وشوه.
اسپانیا د منځنیو پیړو په خلال کې د یهودیانو لپاره یو ځانګړی هیواد و. د "طلایي دورې" په مهال یهودیان مهم فرهنګي او ذهني پرمختګ ته ورسیدل، چې په علم، فلسفې او ادب کې مهم څیرې جوړې شوې. مشهور یهودي مفکرین، لکه مایمونید، د یهودي او عام فلسفې کې مهمې ونډې ورکړي.
خو د ۱۵مې پیړۍ په پای کې په اسپانیا کې د یهودیانو حالت ناڅاپه خراب شو. په ۱۴۹۲ کې، د ریکونکیسټ بشپړیدو وروسته، کاتولیک سلطنتیں فیرډیناند او ایزابلا د ټولو یهودیانو شړلو لپاره یو أمر صادر کړ، چې کاتولیکیت نه منل. دا پیښه د یهودي ټولنې لپاره یوه فاجعې وه، او ډیری یې شمالي افریقا او عثماني امپراطوري ته لاړل.
ختیځې اروپا، په ځانګړي توګه پولنډ او لیتوانیا، د ډېرو یهودیانو لپاره نوې میشته شوه، چې له لویدیځه اروپا څخه له تعقیبونو څخه وتلي وو. دلته یهودیان د نسبي آزادۍ څخه خوند اخلي، او د دوی ټولنې پراختیا پیل کړه. هغوی په اقتصاد کې فعاله برخه واخیسته، سوداګرۍ، دستي کار او کرنې سره بوخت شول.
ختیځ یهودي ټولنې د یهودي کلتور او مذهبي ژوند مرکزونه جوړ شول. په دې وخت کې حاسیدیزم او نورو مذهبي غورځنګونو وده وشوه. یهودیان ښوونځي، سیناګوګې او کتابتونونه جوړول، او یهودي دودونه او مذهبي عملونه ساتل او پرمختیا ورکول.
د نویندو یهودي مفکرین او علماؤ په منځنیو پیړیو کې د علم او فلسفې د پرمختګ لپاره ډیر څه وکړل. مهمې څیړنې د یهودي او عربي ژبو کې لیکل شوې. په ځانګړې توګه، یهودي فلسفه د عربي علم او فلسفې له امله ډېره وده وکړه، چې د ابن جابیرل او مایمونید په څېر غټ علماؤ پیدایش سبب شو.
ادب هم د یهودي ملت په ژوند کې مهم rôle لوبولی. د شعر، فلسفې او حتی تیاتر په څېر ژانرونو ظهور د یهودي کلتور پرمختګ ته وده ورکړه. د یهودي لیکوالانو کارونه د یهودي او نړیوال ادب د مهمو عناصرو په توګه وپیژندل شول.
په کلتوري پرمختګونو سره سره، یهودي ټولنې په منځنیو پیړیو کې له ګڼو بحرانونو او تعقیبونو سره مخامخ شوې. اکثره یې د اقتصادي او سیاسي شخړو قربانیان و. د دې تعقیبونو بیلګې هغه یهودي پوګرو دي، چې په مختلفو اروپايي هیوادونو کې پیښ شوي، په ځانګړي توګه د طاعون او جګړو په ترڅ کې.
بحرانونه او پوګرو د ضد یهودیت ته شدت ورکړ، او یهودیان په خطرناکه حالت کې ول. په روسیه کې، د بیلګې په توګه، د ۱۹مې پیړۍ یهودي پوګرونه د منځنیو پیړیو د تعصب او افسانو له امله ول، چې د تاوتریخوالي او شړلو لامل شول.
د ټولو سختیو سره سره، یهودي ملت توانېدلی چې خپله پیژندنه او کلتور په منځنیو پیړیو کې وساتي. دا دوره د معاصر یهودي ټولنې د جوړېدو بنسټ شوه. راټول شوي علم، دودونه او د بقاء لپاره مبارزه په راتلونکو یهودي ټولنو او د دوی په پرمختګ کې مهم رول ولوباوه.
د یهودي ملت په منځنیو پیړیو کې د دې ټولو سختیو سره، دوی خپله پیژندنه او کلتور وساتل. دا دوره د دردونو او لاسته راوړنو وخت و، او دا د یهودي ملت په تاریخ کې نمایان اثرات پرېښودل. منځنۍ پېړي د داسې وختونو وخت وې، کله چې یهودیان، د تعصب او تعقیبونو سره مخ، لا هم د خپلې کچې او علم کې وده وکړه، او په کلتور او علم کې خورا مهم ونډه ولوبوله.