دانشنامه تاریخی
مایا یکی از شناخته شده‌ترین و پیچیده‌ترین تمدن‌های باستانی است که در قلمرو مزوآمریکای معاصر توسعه یافته است. این تمدن alrededor 2000 سال قبل از میلاد شکل گرفت و در دوره کلاسیک (250-900 میلادی) به اوج خود رسید و میراث عظیمی در قالب معماری، نوشتار، تقویم‌ها و هنر به جا گذاشت. مایا تأثیر قابل توجهی بر دیگر ملل منطقه گذاشت و همچنان مورد توجه و تحسین محققان در سرتاسر جهان قرار دارد.
اعتقاد بر این است که تمدن مایا در قلمرو کنونی جنوب شرقی مکزیک، گواتمالا، بلیز و به‌طور جزئی در هندوراس و السالوادور توسعه یافته است. اولین سکونت‌گاه‌های مایا در حدود 2000 سال قبل از میلاد ظاهر شدند و از آن زمان به تدریج کشاورزی، صنایع دستی و تجارت را توسعه دادند که به رشد شهرها و پیچیدگی ساختار اجتماعی انجامید.
قلمرو مایا به سه منطقه اصلی تقسیم می‌شود: دشت‌های شمالی (شبه‌جزیره یوکاتان)، دشت‌های مرکزی (جنگل‌های پتن در گواتمالا) و مناطق کوهستانی در جنوب. هر منطقه دارای شرایط خاص طبیعی و اقلیمی بود که بر روش زندگی و فرهنگ مردم محلی تأثیر می‌گذاشت.
جامعه مایا طبقاتی بود، جایی که نقش اصلی را حکام و کشیشان ایفا می‌کردند. پادشاه یا "آهاو" رهبر عالی‌رتبه شهر-کشور بود و وظایف سیاسی و مذهبی را بر عهده داشت. کشیشان به انجام مراسم مذهبی، محاسبات تقویمی و پژوهش‌های علمی می‌پرداختند و نقش مهمی در زندگی روزمره جامعه ایفا می‌کردند.
تمدن مایا یک دولت واحد نبود بلکه مجموعه‌ای از شهرهای-کشورهای مستقل بود که هر کدام حاکم خود را داشتند. از جمله شهرهای معروف مایا می‌توان به تیكال، پالِنكی، كُپان، اَوشمال و چچن‌ایزا اشاره کرد. این شهرها بین خود تجارت، اتحاد و گاهی اوقات درگیری داشتند.
مذهب مایا چندخدایی بود و شامل پرستش تعداد زیادی خدایی بود که با پدیده‌های طبیعی، کشاورزی و نجوم مرتبط بودند. مهم‌ترین خدایان شامل خدای ذرت، خدای باران چک و خدای خورشید بودند. کشیشان مایا مراسم زیادی، از جمله قربانی‌ها، برگزار می‌کردند که برای حفظ نظم در جهان ضروری محسوب می‌شد.
کیهان‌شناسی مایا بر اساس مفهوم سه سطح دنیا بود: آسمان، زمین و دنیای زیرزمینی که شِیبالبا نامیده می‌شود. هر یک از این دنیاها توسط ایزدان و ارواح مختلفی مسکونی بود و بین آن‌ها ارتباطات پیچیده‌ای وجود داشت. مراسم‌های اصلی و رویدادهای تقویمی مایا نیز با تصورات مرتبط با ساختار سه‌گانه جهان مرتبط بود.
مایا سهم قابل توجهی در نجوم، ریاضیات و توسعه سیستم‌های تقویمی داشتند. آن‌ها تقویم‌های پیچیده‌ای مانند سیستم طولانی، تقویم 260 روزه آیین‌ها (تسولکین) و تقویم 365 روزه خورشیدی (هآب) را ایجاد کردند. این تقویم‌ها برای پیش‌بینی رویدادهای نجومی و برنامه‌ریزی جشن‌ها و مراسم استفاده می‌شدند.
مایا سیستم نوشتاری هیرگلیفیکی را توسعه دادند که یکی از پیچیده‌ترین و پیشرفته‌ترین سیستم‌ها در آمریکای پیش از کلمب بود. آن‌ها از ترکیبی از لوگوگرام‌ها و نشانه‌های سیلابی برای ثبت رویدادهای تاریخی، مراسم و دستاوردهای سیاسی حکام استفاده می‌کردند. بر روی استل‌های سنگی، ظروف سفالی و در کُدکس‌های مایا، یادداشت‌های زیادی باقی مانده است.
معماری مایا شامل سازه‌های یادمانی است که شامل هرم‌ها، کاخ‌ها و معابد می‌باشد. این بناها مراکز زندگی اجتماعی و مذهبی بودند. معماری به‌طور معمول با مجسمه‌ها، ریل‌یف‌ها و تصاویر ایزدان تزئین شده بود که دستاوردهای هنری و مهندسی این تمدن را به نمایش می‌گذارد.
از جمله آثار معماری معروف مایا می‌توان به هرم ککولکان در چچن‌ایزا، معبد بادها در تولوم، معبد نگارش‌ها در پالِنكی و آکروپولیس در تیكال اشاره کرد. این سازه‌ها نه تنها به خاطر عظمت و زیبایی خود تحسین‌برانگیز هستند، بلکه نمادهای نمایندگی مذهبی و کیهان‌شناسی مایا نیز محسوب می‌شوند.
اقتصاد مایا بر پایه کشاورزی، به‌ویژه کشت ذرت، لوبیا، کدو و کاکائو شکل گرفته بود. علاوه بر کشاورزی، مایا به‌طور فعال به تجارت می‌پرداختند و با فرهنگ‌های همسایه در زمینه مبادله جید، اوبسی‌دیان، نمک و سایر کالاها همکاری داشتند که به شکوفایی اقتصادی و فرهنگی آن‌ها کمک می‌کرد.
مایا یک شبکه وسیع از مسیرهای تجاری ایجاد کردند که شهرهای آن‌ها را به هم متصل می‌کرد و مناطق وسیعی از آمریکای مرکزی را در بر می‌گرفت. تجارت به مایا این امکان را می‌داد که نه تنها کالاها بلکه دانش، سنت‌های فرهنگی و مراسم مذهبی را نیز مبادله کنند.
سقوط تمدن مایا یکی از بزرگ‌ترین معماهای تاریخ باقی مانده است. دوره کلاسیک مایا در حدود 900 سال میلادی به پایان رسید، زمانی که بسیاری از شهرهای بزرگ رها شدند. دانشمندان بر این باورند که دلایل می‌توانند ترکیبی از عواملی مانند خستگی منابع، درگیری‌های سیاسی، تغییرات اقلیمی و مشکلات زیست‌محیطی باشد.
میراث مایا در فرهنگ ملل معاصر آمریکای مرکزی که زبان، سنت‌ها و آداب و رسوم مایاهای باستانی را حفظ کرده‌اند، ادامه دارد. آثار باستانی و متون باستانی همچنان محققان و گردشگران را الهام‌بخش و شگفت‌زده می‌سازد و توجه را به یکی از مرموزترین ملل گذشته جلب می‌کند.
امروزه بسیاری از نسل‌های مایا در مکزیک، گواتمالا، بلیز و هندوراس زندگی می‌کنند و سنت‌ها، زبان و آداب و رسوم اجدادی خود را حفظ می‌کنند. بسیاری از مراسم و آیین‌ها، مانند جشن روز مردگان و مراسم به مناسبت برداشت، ریشه در آداب مذهبی باستانی دارند.
مایا یک تمدن منحصر به فرد است که سهم قابل توجهی در توسعه علم، هنر و فرهنگ داشته است. دستاوردهای آن‌ها در زمینه ریاضیات، نجوم، معماری و نوشتار هنوز هم شگفت‌انگیز است. میراث مایا همچنان زندگی می‌کند و در سنت‌ها و میراث نسل‌های آن‌ها حفظ می‌شود و محققان را به تحقیق بیشتر درباره این تمدن بزرگ تشویق می‌کند.