دانشنامه تاریخی
میراث ادبی ترکمنستان تاریخ غنی و چندصد سالهای را در بر می‌گیرد که هم سنت‌های فرهنگی و هم تحولات سیاسی را که در سرزمین کشور روی داده است، بازتاب می‌دهد. ادبیات ترکمنی، که بخشی جدایی‌ناپذیر از میراث فرهنگی مشترک آسیای مرکزی است، با ویژگی‌های منحصر به فرد و سنت‌های زبانی و ژانری خود، متمایز است. نقش مهمی در توسعه ادبیات ترکمنستان توسط نویسندگان برجسته‌ای همچون مختوم‌قلی فراغی، آتامورات نیازف و بسیاری دیگر ایفا شده است. آثار مهم ادبیات ترکمن که به زبان ترکمنی نوشته شده‌اند، هنوز هم تأثیر بزرگی بر زندگی فرهنگی معاصر کشور می‌گذارند.
مختوم‌قلی فراغی (۱۷۲۴–۱۸۰۷) شاعر و فیلسوف برجسته ترکمنی است که به‌عنوان بنیان‌گذار ادبیات کلاسیک ترکمنی شناخته می‌شود. آثار او نقش کلیدی در توسعه سنت‌های ادبی ترکمنستان و شکل‌گیری زبان ادبی ایفا کرده است. مختوم‌قلی نه تنها شاعر بود، بلکه متفکری بود که آثارش نه تنها ترکمن‌ها، بلکه ملت‌های دیگر آسیای مرکزی را نیز الهام می‌بخشید.
یکی از معروف‌ترین آثار مختوم‌قلی، شعر «گلستان» (به معنی «باغ گل») است که در آن شاعر درباره معنای زندگی، ارزش‌های اخلاقی بالا و تلاش برای کمال روحانی تأمل می‌کند. در این شعر، فکر فلسفی درباره اتحاد انسان با طبیعت و جهان به‌خوبی بیان شده است. علاوه بر این، مختوم‌قلی تأثیر قابل توجهی بر توسعه حماسه ترکمنی و سنت مهارت‌های شاعرانه گذاشته است.
محتوای اصلی آثار مختوم‌قلی با حکمت‌های ملی، میهن‌پرستی و جستجوی حقیقت مرتبط است. اشعار او پر از عشق به وطن و احترام به ارزش‌های انسانی است که او را به نماد مهمی از هویت ملی تبدیل کرده است.
آتامورات نیازف (۱۹۲۸–۲۰۰۶) نویسنده، مقاله‌نویس، نمایشنامه‌نویس و شاعر برجسته ترکمنی است که تأثیر قابل توجهی بر توسعه ادبیات ترکمنستان در قرن بیست داشت. آثار او تجسم‌دهنده دوران استقلال ترکمنستان است و در بسیاری از آثارش فرایندهای پیچیده شکل‌گیری خودآگاهی ملی و هویت دولتی را منعکس کرده است.
نیازف نویسنده بسیاری از شعرها، داستان‌ها و رمان‌ها است که در آنها به موضوعاتی همچون دوستی ملت‌ها، ارزش‌های اخلاقی و عشق به وطن می‌پردازد. یکی از معروف‌ترین آثار او، شعر «زمین ترکمن» است که نویسنده در آن زیبایی و ثروت سرزمین مادری و همچنین میراث تاریخی و فرهنگی ملت ترکمن را ستایش می‌کند.
نیازف همچنین به خاطر فعالیت‌های نمایشنامه‌نویسی‌اش شناخته شده بود. نمایشنامه‌های او، مانند «راه خورشید» و «پیروزی بزرگ»، نه تنها آثار هنری، بلکه بیانیه‌های سیاسی مهمی بودند که آرزوی ملت برای آزادی و استقلال را منعکس می‌کردند.
پس از دستیابی ترکمنستان به استقلال در سال ۱۹۹۱، در کشور علاقه زیادی به ادبیات و فرهنگ ملی مشاهده می‌شود. مرحله جدیدی در زندگی ادبی ترکمنستان با جستجو برای ابراز ملی، احترام به سنت‌ها، اما در عین حال با گشایش افق‌های جدید در زمینه ادبیات جهانی مرتبط است.
یکی از این پدیده‌ها، خلق آثار ادبی است که به تقویت هویت ملی، مطالعه و گسترش زبان ترکمنی، و حفظ سنت‌ها و آداب می‌پردازند. نویسندگان ترکمنستان توجه بیشتری به مسأله توسعه فرهنگ ترکمنی در بستر جهانی شدن، تلاش برای حفظ منحصر به فردی ملت ترکمن کرده‌اند.
علاوه بر این، در دوره استقلال، علاقه به آزمایش‌های ادبی، شامل کار با ژانرها و فرم‌های جدید، افزایش یافته است. نثر و شعر ترکمنستان در این دوره متنوع‌تر و بازتر به سمت پایگاه ادبی جهانی می‌شوند. بسیاری از آثار به مسائل آزادی شخصی، محیط زیست و آینده کشور می‌پردازند.
ادبیات معاصر ترکمنی بر اساس سنت‌های چندصد ساله توسعه می‌یابد، اما همزمان واقعیات و تغییرات معاصر جامعه را نیز منعکس می‌کند. برخی از نویسندگان معروف معاصر ترکمنستان شامل نام‌هایی چون قربانقلی بردی‌محمدوف، دووران محمدوف، سپارمورات بردی‌محمدوف و دیگران هستند.
قربانقلی بردی‌محمدوف، علاوه بر فعالیت‌های سیاسی‌اش، به‌عنوان نویسنده‌ای از آثار ادبی متعدد شناخته می‌شود که در آنها به موضوعات میهن‌پرستی، عشق به وطن و سنت‌های ملی پرداخته است. کتاب‌های او در میان خوانندگان محبوب است و بخشی از فرهنگ ملی به حساب می‌آید. دووران محمدوف و سپارمورات بردی‌محمدوف نویسندگانی هستند که آثارشان هم به موضوعات تاریخی و هم به مسائل معاصر می‌پردازد، از جمله مسائل عدالت اجتماعی، محیط زیست و فرهنگ.
نویسندگان معاصر ترکمنستان به طور فعال از فرم‌ها و سبک‌های جدید در کار ادبی خود استفاده می‌کنند. نثر به ژانرهای مختلف، از جمله علمی تخیلی، نثر روانشناختی و ادبیات تجربی بازتر شده است. این نشان‌دهنده تمایل نویسندگان ترکمن به دنبال کردن جریانات ادبی جهانی است، در حالی که خود همچنان رنگ و بوی ملی خود را حفظ می‌کنند.
ادبیات ترکمنی توجه جامعه جهانی را جلب می‌کند و آثار آن به زبان‌های مختلف ترجمه می‌شود. این فرصتی را برای خوانندگان بین‌المللی فراهم می‌کند تا با میراث غنی ترکمنستان آشنا شوند. به‌عنوان مثال، آثار مختوم‌قلی فراغی، آتامورات نیازف و دیگر نویسندگان بزرگ به زبان‌های روسی، انگلیسی، آلمانی و دیگر زبان‌ها ترجمه شده‌اند.
انتشار ادبیات ترکمنی در مجلات و مجموعه‌های ادبی بین‌المللی به گسترش افق‌های فضای درک فرهنگ ترکمنی کمک می‌کند. این آثار نه تنها درباره ترکمنستان صحبت می‌کنند، بلکه به بینش اشتراکات بین فرهنگ ترکمن و دیگر فرهنگ‌های آسیای مرکزی و جهان کمک می‌کنند.
ادبیات ترکمنستان یک پدیده رنگارنگ و چندبعدی است که مردم را در تلاش برای ابراز وجود و حفظ سنت‌های فرهنگی متحد می‌کند. از آثار مختوم‌قلی فراغی تا نویسندگان معاصر، میراث ادبی ترکمنستان همچنان بخش مهمی از هویت ملی و افتخار به حساب می‌آید. ادبیات ترکمنستان به توسعه خود ادامه می‌دهد و اشکال و ژانرهای جدیدی را می‌آموزد، در حالی که نویسندگان این کشور هر روز بیشتر به عرصه بین‌المللی وارد می‌شوند و فرهنگ منحصر به فرد خود را به جهان معرفی می‌کنند.