تاریخی انcyclopedia
لبنان، چې بېرته د غني تاریخ او کلتوري میراث لري، د مختلفو تمدنونو لپاره یوه مهمه مرجع شوې، لکه فونيکيان، رومي، عربي، فرانکي او نور. د دې نفوذ تنوع د مختلفو تاریخي اسنادو په شکل کې تر سترګو کیږي، چې د هیواد تیرې مطالعې لپاره د پام وړ ارزښت لري. په دې مقاله کې د لبنان مشهوره تاریخي اسنادو ته کتنه شوې، چې د سیمې په سیاسي، ټولنیز او کلتوري ژوند کې اساسي رول لري.
د لبنان یو له تر ټولو پخوانیو تاریخي اسنادو څخه فونيکي لیکنې دي، چې د پخوانیو فونيکيانو د کلتور او تمدن کلیدي ثبوت وړاندې کوي. فونيکيان چې د سمندر د تاجران په توګه او د مستعمراتو د بنسټ ایښودونکو په توګه مشهور شوي، د ځان وروسته بی شمیره کلینځسنی طبرکونه او د ډبرې لیکنې پریښودې. د دې اسنادو اکثره په فونيکي الفبې کې لیکل شوي، چې د معاصر لاتیني الفبې مخکینۍ ګڼل کیږي.
د دې ډول یوه مشهوره سند تیروکی ډبره ده — یوه پخوانۍ لیکنه چې د میلاد نه وړاندې شاوخوا 500 کال ته نیږدې تړاو لري، چې په تیرو او صیدا ښارونو کې موندل شوی. ډبره د ښار حاکمانو په اړه معلومات لري او د دوی د همسایو سلطنتونو سره تعاملات ښیي. دا سند د فونيکي اسلامي اړیکو او د هغه وخت نورو تمدنونو سره اړیکو په مطالعه کې مهمه ونډه لري.
سربیره پردې، د ډبرو او فلزو فونيکي لیکنې د قوانینو، سوداګریزو توافقونو او نظامي بریاوو د ثبت لپاره کارول شوې. دا اسناد د یوه پرمختللي ټولنې د شتون ثبوت وړاندې کوي، چې د سازمان یافته مدیریت سیستم لري، پشمول د مالیاتو سیستمونو او د دیپلوماتیکو اړیکو، چې فونيکيانو ته د سوداګرۍ او کلتور په برخه کې د بریا لاره پرانیزي.
د میلاد نه وړاندې په لومړي پیړۍ کې د لبنان د رومي فتح وروسته، هیواد د رومي امپراتورۍ یوه برخه شوه، او دې نوې کلتوري او سیاسي بدلونونه وروستي. د دې دور یوې مهمې سند "تیروکی مجسمه" ده — یوه د برونز طبرکو چې د رومي امپراتور آګسټوس حکم ثبتوي، چې تیروکی ته ځانګړي حقوق او امتیازونه ورکړي په بدل کې د روم ملاتړ. دا سند د لبنان د رومي نفوذ یوه رنګه ثبوت وړاندې کوي او د تیروکی ښار د ستراتیژیک سوداګریز مرکز په توګه اهمیت ښیي.
سربیره پردې، په رومي دور کې مختلف حقوقي او اداري اسناد هم پراخه شوې، لکه احکام، د ملکیت ثبت، قراردادونه او نور حقوقي اسناد. دا اسناد د سوداګرۍ، مدني او ځمکني اړیکو تنظیمولو او د لبنان په رومي ولایت کې د نظم رامنځته کولو کې مهم رول لري.
د لبنان په ۷مې پیړۍ کې د عربو فتح د سیمې په سیاسي او ټولنیزو بدلونونو کې یو اساسي رول ولوباوه. د دې دور یوه خورا مهمه سند "فطحة لبنان" ده — عربي حکم چې د عربو واک به لبنان کې تثبیتوي او د محلي خلکو جوړښت ته بدلون ورکوي. په دې سند کې د نوې مالیاتي سیستمونو معرفي کولو لپاره لارښوونې شاملې دي، او دغه راز د اسلام د پرځای کولو په اړه هم خبرې شوې، چې د سیمې اساسي مذهب ګڼل کیږي.
هغه اسناد چې د عربي دور پورې اړوند دي د لبنان د عربیزې پروسې په پوهیدو کې مهمه ونډه لري. دا کلتوري او مذهبي بدلونونه څرګندوي، چې د عربي فتح وروسته رامنځته شوي، او د محلي دودونو د اسلامي کلتور سره شمولیت پروسې باندې هم تاکید کوي. د عربي دور په وخت کې د جوماتونو او نوو ښاري مرکزونو جوړول پیل شول، چې دا هم د دې دور اسنادو کې منعکس شوي.
د لومړۍ نړیوالې جګړې وروسته، لبنان د فرانسوي mandato برخه و، چې په 1920 نه 1943 پورې د سیمې کې فعال و. په دې دوره لبنان د فرانسوي پروTECTORATE د چوکاټ سره خپله سیاسي خودمختاري ترلاسه کړه، او څو مهم اسناد د هیواد راتلونکي په اړه لاسلیک شول. د دې اسنادو څخه یوه "د لبنان لپاره فرانسوي mandat" دی، چې په 1920 کال کې لاسلیک شوې. دا mandat د اداري سیستم د جوړولو بنسټ جوړ کړ، او همداراز د تعلیم، قانون جوړولو او سیاسي برخو کې د فرانسوي نفوذ رامینځته کول.
د دې دور یوه بله مهمه سند د 1926 کال لبنان د اساسي قانون دی، چېرسمي د لبنان حیثیت د آزادې دولت په توګه د فرانسوي mandato په چوکاټ کې تثبیتوي. د 1926 کال اساسي قانون د حکومت چلند سیستم رامنځته کړ، چې د قدرت تقسیم ته لارښوونه کوي، پشمول د اجرایوي، قانون سازي او قضایي، او همدارنګه د ولسمشر، پارلمان او وزارتونو جوړښت. دا سند د لبنان دولتي سیستم په پرمختیا کې مهم ګام بلل کیږي او تر اوسه پورې د 1943 کال وروسته د لبنان د بشپړ آزادۍ ترلاسه کولو سره د هیواد سیاسي جوړښت باندې تاثیر لري.
عصري تاریخي اسناد د لبنان عموماً د خپلواکی لپاره د مبارزې او د فرانسوي mandato د اختتام وروسته د هیواد سیاسي ثبات سره تړاو لري. د دې دور د مهمو اسنادو په توګه مختلف توافقونه شامل دي، چې د ګروپونو سره لاسلیک شوي، او همدارنګه داخلي اسناد چې د لبنان د سیاسي ژوند تنظیمي کوي.
د دې اسنادو له ډلې څخه د 1989 کال "طایف معاهده" ده، چې د لبنان کورنۍ جګړه پای ته ورساوه. دا معاهده د هیواد سیاسي بیا تنظیماتو لپاره بنسټ جوړ کړ، چې د ملي وحدت په تحکیم او د لبنان سیاسي حالت د ثبات چمتو کولو لپاره تیاری نیسي. د طایف معاهده د قدرت جوړښت بدلول انځوروي، د هیواد بیلابیلو مذهبي ګروپونو ترمنځ د سیاسي رولونو بیا وېش، او همداراز د اساسي حقوقو او ازادیو د بیا رغولو چمتو کوي.
سربېره پردې، د لبنان معاصر اسناد د بشري حقوقو، مذهبي آزادۍ او مدني عدالت په اړه قانون مسودې شاملوي، او همداراز د ملګرو ملتونو او نورو نړیوالو سازمانونو سره نړیوال توافقونه هم شاملوي. دا اسناد د وګړو حقوقو او آزادیو ته ارزښت ورکړي، او همداراز د لبنان د نړیوالې ټولنې سره یو ځای کولو کې مهم رول لوبوي.
د لبنان تاریخي اسناد د یوې غني میراث په توګه مشهوره، چې د مختلفو دورو عکاسي کوي — له فونيکي دور نه تر معاصر سیاسي ژوند پورې. دا اسناد د لبنان د تاریخ، کلتور او سیاست د مطالعې لپاره مهم سرچینې دي، او همداراز د دې هیواد د دولتي جوړښت د جوړیدو او تحول پیچلي پروسې پوهیدو کې مرسته کوي. پرته له تاریخي شعور، دا د لبنان د خلکو د خپلواکۍ، عدل او ملي وحدت غوښتنې ګواه دي.