تاریخی انcyclopedia
د سودان کولا نیالي دوره نږدې یو پیړۍ پوښي او د ۱۹ پېړۍ د پای نه پیل کیږي، کله چې برتانویان او مصریان په دې سیمه کنټرول ترلاسه کړی. دا دوره د سودان په تاریخ کې یوه مهمه مرحله ده، ځکه چې دا د پام وړ سیاسي، ټولنیزو او اقتصادي بدلونونو لامل شوه. په دې مقاله کې موږ د کولا نیالي حکومت اصلي پیښې او پایلې، د برطانوي-مصري اداره، په اقتصاد کې بدلونونه، د زده کړې حالت، او همدارنګه د ملي تحریکاتو ته کتنه کوو کوم چې د کولا نیالي واکمنۍ په ځواب کې رامینځته شوي.
د ۱۹ پېړۍ په پای کې، د مهدی د سلطنت د سقوط وروسته، د سودان د نوې فتحې لپاره شرایط رامینځته شول. په ۱۸۹۸ کال کې، د اومدورمان په جګړه کې د بریا وروسته، برطانوي ځواکونو د جنرال هارډر په مشرۍ او د مصري ځواکونو د حسن په مشري د سودان کنټرول پر اختیار کې واخیست. برتانویان غوښتل چې په سیمه کې خپل نفوذ قوي کړي او همدارنګه د سوداګرۍ او منابعو کنترول وکړي، کوم چې د ګډ برطانوي-مصري ادارې د رامنځته کولو لامل شو.
برتانویانو د برودیتو او اداري مهارتونه د سودان د مدیریت لپاره وکارول، یوه داسې جوړښت رامینځته کړ چې هغوی ته د محلي قبیلو او منابعو کنټرول اجازه ورکاوه. هغوی مرکزي مدیریت پلي کړ، نوې مالیاتي سیستمونه رامینځته کړل او په محلي رسم او رواجونو کې بدلونونه راوستل.
د کولا نیالي حکومت د سودان اقتصادي جوړښت باندې د پام وړ بدلونونه راوستي. برتانویانو نوې د کرنې مېتودونه معرفي کړل او د لویو کرنیزو کښتونو پراختیا ته وده ورکړه، په ځانګړې توګه د کاپاس په برخه کې. سودان د برطانوي نساجي فابریکو لپاره د خامو موادو اساسی عرضه کوونکی شو، چې دا په محلي اقتصاد کې ژوره اغیزه وکړه.
په همدغه وخت کې د برتانوی حکومت نوې د محلي منابعو د ګټې اخیستنې بڼې معرفي کړې، چې د خلکو تر منځ نارضایتي رامینځته کړه. محلي کروندګر اکثره د لوړو مالیاتو او غوښتنو سره مخامخ شول، چې د برطانوي اړتیاوو لپاره تولید اړتیا درلوده. دې موضوع د مخ کولو او نارضایتي سبب شوه، په ځانګړې توګه د کروندګرو په منځ کې، چې د سیاسي او اقتصادي فشارونو له امله رنځ وړ وې.
د برطانوي-مصري حکومت د سودان په ټولنیزه جوړښت باندې د پام وړ تاثیر وکړ. برتانویانو د یوې نوې تعلیمي سیستم رامینځته کولو لپاره کوښښ وکړ، چې د لویدیځو نمونو سره سم و. نوې ښوونځي او تعلیمي مؤسسات پرانیستل شول، چې د زده کړې په برخه کې د سودان د تعلیم یافته کسانو شمېر زیات کړ، که څه هم د تعلیم لاسرسي اکثره وخت د بې وزلو او ښځو لپاره محدود و.
مګر کولا نیالي حکومت هم د دودیزو ټولنیزو جوړښتونو او کلتوري دودونو ویجاړیدو ته لاره هواره کړه. محلي رسمونه او مذهبي دودونه اکثره مهال درناوی نه کیدل یا محکومیدل، چې دا د محلي خلکو تر منځ د مقاومت او نارضایتي لامل شو.
د کولا نیالي واکمنۍ په چاپیریال کې د ملي تحریکاتو رامینځته کیدو پیل وکړ، چې د خپلواکي او ځان حکومت لپاره هڅې کول. لومړني سازمانونه د ۲۰ پېړۍ په پیل کې جوړ شول، او هغوی د ازادۍ او ملي خوداګی نظریاتو څخه الهام اخیستی وو.
د لومړنیو مهمو سازمانونو څخه یوه د سودان د آزادۍ ګوند و، چې په ۱۹۴۵ کال کې تأسیس شو. دې ګوند مختلفې ډلې سره یوځای کړې چې د کولا نیالي حکومت پای ته رسولو لپاره هڅې کول. ګوند د سیاسي اصلاحاتو او د محلي خلکو د برابرې برخه اخستلو غوښتنه وکړه.
د دوهمې نړیوالې جګړې پای په وروسته د اروپایي قوتونو د ضعف او بې وزلۍ په مهال، د خپلواکي غوښتنې غږونه ډیر واضح شول. په ۱۹۴۸ کال کې د "سودان د پسرلي" په نامه یوه پراخه احتجاجي مظاهره وشوه، چې د کولا نیالي حکومت په وړاندې د خلکو د نارضایتي زیاتیدل وښودل.
په ۱۹۵۰مو کلونو کې، په نړیوال فشار او د نړیوالې سیاست بدلونونو په شرایطو کې، د برطانوي حکومت د سودان په وړاندې د خپلواکۍ ورکولو ممکنه پریکړه کړې. په ۱۹۵۶ کال کې سودان خپلواکي ترلاسه کړه، مګر دا پروسه اسانه نه وه. ملي تحریکونه چې د خپلواکۍ لپاره مبارزه کوله، اکثره مهال د داخلي شخړو او نژادي تنشونو سره مخامخ شوي.
د سودان خپلواکي د زیات جوش احساس سره نمانځل شوې، مګر دې هم نوې چیلنجونه رامنځته کړل، چې د قومي او مذهبي توپیرونو له کبله. هیواد د داسې یوې نوې سیاسي سیسټم جوړولو اړتیا سره مخ و چې د خپل نفوس تنوع په پام کې ونیسي.
د سودان کولا نیالي دوره د هیواد په تاریخ کې یو ژور اثر ورکړی، چې د دې سیاسي، ټولنیزو او اقتصادي جوړښتونو لپاره څو کلونه مخ پر وړاندې تعین کړي. د برطانوي-مصري حکومت نه یوازې اقتصاد او د زده کړې سیستم بدل کړی، بلکې ملي تحریکاتو ته هم لاره هواره کړه، چې په پای کې د کولا نیالي واکمنۍ پای ته رسول. د دې دورې پوهیدل د معاصر سودان تحلیل لپاره یوه کليدي موضوع ده او د مختلفو نژادي او کلتوري ډلو تر منځ د اړیکو پیچلتیا ته د لا ښه کتنې لامل کیږي.