تاریخی انcyclopedia
دترکیې ژبني وضعيت دغښتنې تاریخ، کلتوري تنوع او سیاسي مرکزیت یوه ځانګړې ګډوډي ده. دترکی ژبه، چې ددولت او د هیواد لومړۍ ژبه ده، د ملي هویت او د ټولنې په فعالیت کې مهم رول لري. مګر، دترکی ژبې په ترڅ کې، په ترکیه کې ځینې مختلف لږکیزې ژبې هم کارول کیږي، چې د دې هیواد د ژبپوهۍ پیچیدګۍ او تنوع کې مرسته کوي. په دې مقاله کې دترکیې ژبني ځانګړتیاوې بررسی کیږي، د ژبې له تاریخ څخه تر اوسنيو تمایلاتو او ژبنیو پالیسیو پورې.
دترکی ژبه، چې دترکی ژبو ډلې ته اړه لري، دترکیې لومړۍ ژبه ده. دا د هیواد رسمي ژبه ده او په حکومتي برخه، زده کړه، رسنیو او ورځيني ژوند کې کارول کیږي. معاصر ترکی ژبه د ۱۹۲۸ کال د اصلاحاتو پایله ده چې د مصطفی کمال آتاترک په مشري ترسره شوه، کله چې نوې لاتینزه متعارف شوه او د عثماني امپراتورۍ په دوران کې کاریدونکي عربي الفبا بدل کړ.
د آتاترک اصلاحات د لغت په اصلاح کې هم شامل وې، د عربي او فارسي کلمو نه د ژبې د پاکو کیدلو هڅه، کوم چې د هیواد د پراخې نوښت پروژې یوه برخه شوه. د اصلاحاتو له پيله، دترکی ژبه د خلکو لپاره لا زیات لاسرسی شوې، چې د پوهې او ټولنیز تګ راتګ په لوړیدو کې مرسته وکړه.
دترکی ژبه، سره له دې چې معیاري شوې، څو لهجه ګانې لري چې د جغرافیایي ځای پراساس توپیر لري. تر ټولو عام لهجه د استانبول لهجه ده، چې معیار شوې او د رسمي لیکنې او خبرې کولو لپاره کارول کیږي. مګر د هیواد په مختلفو برخو کې مختلف سیمه ییزې ژبې لیدل کیږي.
تر ټولو څرګند توپیرونه په داسې سیمو کې لیدل کیږي لکه ختیځ اناتولیا، د جنوبي ساحل او کردستان. مثلاً، په ختیځ اناتولیا کې اکثراً ارکائزمونه او زاړه ګرامري شکلونه کارول کیږي. جنوبي لهجې ممکن د عربي ژبې قوي اغیزه ولري، پداسې حال کې چې په هغو سیمو کې چې د کرد نژاد خلک ژوند کوي، د کرد ژبې ټولې کارول کیږي. دا مهمه ده چې یادونه وکړو چې دا لهجه ګانې رسمي نه دي او عموماً په غیر رسمي حالت کې کارېږي.
سره له دې چې دترکی ژبه غلبه لري، په ترکیه کې د ګڼو نژادي او ژبنیو ډلو اوسیدونکي دي چې په نورو ژبو خبرې کوي. تر ټولو مهمه یې د کردانو ټولنه ده، چې غړي یې د انډو اروپایي ژبې کورنۍ پورې تړلي د کردۍ ژبې خبرې کوي. د کردۍ ژبې څو لهجه ګانې شتون لري چې د سیمې پراساس توپیر لري. د کردۍ ژبې تر څنګ، په ترکیه کې عربي، زازا، ارمنی او نورې ژبې هم شته.
د کردۍ ژبې په ترکیه کې تاریخ پیچلی دی. د غوره وخت لپاره دا په ممنوعه توګه وه، او په عامه ساحه کې یې کارول محدود وو. مګر د ۲۰۰۰مو کلونو په پیل کې وضعیت بدل شو. په وروستیو کلونو کې د کردۍ ژبه په ځینو برخو کې د محلي ټولنو په کچه د خبرو کولو وسیله شوه، او ځینې تعلیمي ادارو کې هم تدریس کیږي. مګر د کردۍ ژبه په رسمي ساحه کې لاهم محدودیت ته مخامخ ده.
د کردۍ ژبې ترڅنګ، نور لږکیزې هم شته چې په خپلو ژبو خبرې کوي. مثلاً، د ارمني ژبه د ارمني تبعید خلکو ترمنځ په خپلو لیکوالیو کې پاتې شوې، چې تاریخی توګه د ترکیې د ټولنې برخه وه. همدارنګه په ترکیه کې ممکن پوکټهای چې د عربي ژبې خبرې کوي، په ځانګړې توګه په جنوبي سیمو کې، چې د سوریې په سرحد کې دي، وموندل شي. د عربي ژبه په ترکیه کې د عثماني امپراتورۍ په دور کې کارول شوې او د ترکی ژبپوهۍ باندې یې مهمه اغیزه کړې ده.
ترکیه په فعال ډول د خپلې ژبنۍ پالیسي پراختیا کوي، چې د ترکی ژبې د ملاتړ لپاره د هیواد اساسي وسیله په توګه توجه کوي. د ترکیې حکومت د ژبې معیاري کولو لپاره هڅې کوي، په دې کې د نوې لغتونو او څرګندونو جوړول شامل دي، او همدارنګه د تعلیمي سیسټم پراختیا چې د ترکی ژبې پوهیدل تقویه کړي.
د ۲۰۰۰مو کلونو په پیل کې د لږکیزو د عمومي ژوند او رسمي ژوند کې د خپلو ژبو کارولو حق په اړه بحثونه پیل شول. په ۲۰۰۹ کال کې یوه قانون تصدیق شو چې د لږکیزو په ژبو، په شمول دکردی، د تلویزیوني او راډیو پروګرامونو پرمخ وړلو اجازه ورکوي. مګر د لږکیزو ژبو بشپړ تطبیق د تعلیمي سیسټم او عامه ساحې کې محدود پاتې کیږي، چې دا د دې ټولنو استازو له خوا نیوکې را ولاړوي.
په وروستیو کلونو کې د ترکیې د ژبني پالیسي یوه مهمه برخه د ترکی ژبې د تقویت کول په تعلیمي ډګر کې ده. په زیاترو ښوونځیو کې تدریس یوازې په ترکی ژبه کیږي، چې دا د ترکی هویت د ټولنې په منځ کې د ادغام پر زیاتیدو مرسته کوي، مګر د نورو ژبو په کارولو سره د لږکیزو لپاره دا په زده کړو کې ځینې ستونزې رامینځته کوي.
دترکی ژبه په نړیواله صحنه کې مهم رول لري، په ځانګړې توګه په هغه هیوادونو کې چې د ترکی نړی برخه دي، په شمول آذربایجان، قازاقستان، قرغزستان او نور مرکزي آسیا هېوادونه. په دې هیوادونو کې دترکی ژبه په دیپلوماتیکو اړیکو کې فعال کړئ، او همدارنګه په کلتوري او تعلیمي تبادلو کې کارول کیږي. دا په ځانګړې توګه په هغو هېوادونو کې د سیاستي او اقتصادي یووالۍ ځواک په رښتینې توګه مهم دی چیرې چې د ترکی ژبې شتون لري.
سربیره پردې، ترکیه د کلتوري او تعلیمي پروګرامونو له لارې د ترکی ژبې ترویج کوونکی ده، لکه دترکی کلتوري مرکزونه (TÜRKSOY)، چې د ترکی کلتور او ژبې په نړیواله توګه وده ورکوي. دترکی ژبې د پراختیا یوه مهمه وسیله هم د پوهنتونونو شبکه ده، چېرته چې تدریس دترکی په ژبه کې د نړۍ له ګوټ ګوټ څخه د زده کوونکو جذب لامل کیږي.
د ترکیې ژبني وضعيت راتلونکی د څو فکتورونو پورې اړه لري، چې د هیواد په سیاسي او ټولنیزو ژوند کې بدلونونه شامل دي. د ترکیې ژبنۍ پالیسي به د لږکیزو حقونو او د مختلفو ژبنیو او نژادي ډلو ترمنځ د سوله ییز ژوند کولو تړاو سره له چالشونو سره مخ وي. دا مهمه ده چې موجوده تدابیر چې د لږکیزو ژبو وضعیت ښه کولو په موخه دي، لا هم ناکافي دي، او د دې پالیسي راتلونکی زیاتره د حکومت د سیاسي ارادې او د ټولنې د موافقې ثبات پورې اړه لري.
همدارنګه باید د نړیوالو اغیزو او ټکنالوژۍ د ترکیې ژبني وضعيت باندې هم غور وشي. د انټرنیټ او نوو میډیا د خپریدو سره، دترکی ژبه، لکه څنګه چې ډیرې نورې ژبې، د بهرنیو ژبو، په ځانګړې توګه د انګلیسي ژبې له اثر سره مخ کیږي. دا اغیزه د کلتوري تبادلو په ترڅ کې او د اقتصادي او ټکنالوژیکو پروسو سره په تړاو کې؛ دا مهمه ده چې ترکیه د ترکی ژبې پراختیا او د نړیوالې ټولنې سره د تعامل ترمینځ توازن وساتي.
د ترکیې ژبني وضعیت یوه څوکیزه انځور وړاندې کوي، چېرته چې دترکی ژبه مرکزی مقام لري، مګر په هیواد کې یواځنۍ ژبه نه ده. سره له دې چې دولت دترکی ژبې د ساتنې او تقویت لپاره هڅې کوي، د ژبني تنوع او د نژادي او ژبنیو لږکیزو حقونو سره تړلي ډیرې چیلنجونه شتون لري. د ترکیې لپاره په راتلونکي کې یو له مهمو وظایفو څخه دا ده چې یوه مؤثره ژبنۍ پالیسي جوړه کړي، کومه چې د ټولو وګړو لپاره مساوي حقوق تضمین کړي، پداسې حال کې چې د دوی نژادي تعلق او مادري ژبې ته پام وشي.