تاریخی انcyclopedia
ترکیه اوږده او بډایه ادبي传统 لري، چې د لرغونې او منځنۍ دورې پورې ځي. ترکی ادبیات پراخ ډولونه پوښي، د شاعرۍ او حماسه نه نیولې تر فلسفي مقالو او ناولونو پورې. د ترکی ادبیاتو مهمې آثاری د ختیځ فرهنګونو بډایوالی او د لویدیځ ادبي تمایلاتو اغیزه منعکس کوي. په دې مقاله کې به د ترکی ادبیاتو ځینې مشهور او مهم آثار، د هغوی مؤلفین او کلتوري اهمیت یاد شي.
لرغونی ترکی ادبیات په بیلابیلو شکلونو کې پرمختګ کړی، د شفاهي روایتونو نه نیولې تر لیکوالو آثار پورې. د ترکی ادبیاتو یوه له روښانه یادګارونو څخه "د ددیمان کتاب" دی چې د "جنوبی قبایلو کتاب" ("Divanü Lügati't-Türk") په نامه پیژندل کیږي، چې په یولسمه پیړۍ کې د ژب پوه او عالمن محمود کاشغري لخوا ترتیب شوی. دا په لغوي او ګرامري هڅه سره یوه کار دی چې پکې لرغونې ترکمني اصطلاحات او د دوی معنی تشریح شوې ده. خو "کتاب" پخپله نه یوازې د لغت پوهی کار ګڼل کیږي، بلکې د ترکمني خلکو د ژبې او تاریخ د زده کړې لپاره هم مهم کلتوري یادګار دی.
د لرغونی ترکی ادبیاتو یوه بله مهمه څېړنه، حماسه "کورا کولو" ده. دغه حماسه د هغه مهال د کډوالو ترکمنو د روایتونو سره تړاو لري او د اوسني ترکی سره نږدې ژبې کې د خورا لرغونواو آثارو له جملې څخه ګڼل کیږي. دا د قهرمانانو او د بقا لپاره د مبارزې په اړه د وخت ځانګړتیاوې بیانوي.
کلاسيکي ترکی ادبیات د عثماني امپراتورۍ په دوره کې وده وکړه او په عمده توګه پر فارسی او عربي ادبي رسمونو باندې متمرکزه وه. مګر د دغه وخت ترکی لیکوالانو وتوانېد چې یو ځانګړی ادبیات جوړ کړي، چې محلي کلتوري ځانګړتیاوې یې بیان کړي.
په دې برخه کې یوه له مشهورو آثارو څخه "لیلا او مجنون" (د درېیمې پیړۍ) دی، چې د نیزامي ګنجوي لخوا ترتیب شوی. دا اثر په ختیځ شاعرۍ کې یوه مهمه نښه ده او ترکی ژبې ته ژباړل شوی. پکې د لیلا او مجنون د تراژیکې مینې په اړه ویل کېږي، چې د څو ترکی شاعرانو ته د دې کیسې خپل نسخې جوړولو لپاره الهام ورکړی.
په شلمې او اؤومه پیړۍ کې د ترکی ادبیاتو کې "دیوان شاعري" سبک مشهور و، چې شاعران ډېری وخت د ختیځ رازونه او انساني احساسات یو ځای کولو ته هڅه کوي. د دې سبک یوه روښانه استازۍ فوزولي و، چې آثارو یې د محبت، ژوند او مرګ په اړه فلسفي فکرونو ته وقف شوي دي. د هغه شعر "لیلا او مجنون" د دې ټراژیک موضوع تجسم کوي، مګر په ترکی کلتور کې، په احساساتو او د قهرمانانو اخلاقي تکلیف باندې ځانګړی ټینګار کوي.
د شلمې پیړۍ په دوره کې د ترکی ادبیات لپاره د مهمو بدلونونو زمانه وه، کله چې دا نورې مختلفې او د لویدیځ پوهاوي ته زیات حساسې شوې. د دې وخت یو له مشهور لیکوالو څخه اورحان پاموک دی، چې د ادبیاتو د نوبل انعام ګټونکې ده، چې د هغه سبک د ختیځ او لویدیځ سنتو عناصرو ترکیب کړی. د هغه آثار اکثره د ترکی پیژند، کلتور او تاریخ موضوعاتو ته ګورې.
د پاموک له مشهورو آثارو څخه دی رمان "زما نوم سره دی" (1998)، چې په کې لیکوال لوستونکی د عثماني امپراتورۍ نړۍ ته بوتلو، چې هنر، مذهب او فلسفه سره ایرطه غوروي. دا رمان د ګڼ شمېر ادبي انعامونو ترلاسه کولو غوره عمل دی او د شلمې پیړۍ د پای د ستر آثارو د یوې برخې په توګه پیژندل شوی.
بل مهم لیکوال یاشار کمال دی، چې د بزګرانو ژوند او د ټولنیزو او سیاسي ظلمونو په وړاندې مبارزه باندې خپلې آثاري معرفي کړي دي. د هغه رمان "انجیر" (1962) د ترکی ادبیاتو په پرمختګ کې مهمه ونډه لري، چې د عدالت او انسانیت پر مهمو موضوعاتو بحث کوي.
ترکی ډراما اوږد تاریخ لري، چې د کلي تیاتر نه تر معاصر آثارو پورې غځېدلی. د شلمې پیړۍ ترکی مشهور ډرامیشن ترهان طلات دی، چې هغه ځانګړي ټولنیز ستونزو لکه سیاسي تنازعات، اجتماعي ناعادلۍ او انساني اړیکو په اړه لوستونکي ته نندارې ته وړاندې کوي.
برسیره پردې، د ترکی ډراما اکثره د روایتونو موضوعاتو او د نوښت سره د هغوی ټکر په اړه څیړي. مشهوره نمایشونه، لکه "تاریک د ځمکې ګلونه" د خلیل درویش او "خندا د اوښکو له لارې" د نجمید فاضل، د هغو نښو آثارو په توګه را څرګندیږي، چې د ټولنې دننه بدلونونه او د کلتور نمایندګي کوي. داسې نمایشونه اکثره د ستیری او ټراجیډي عناصر کاروي تر څو د ترکی د ټولنیز او سیاسي ژوند په اړه ژور فکرونه وړاندې کړي.
شاعرۍ د ترکی ادبیاتو کې ځانګړی مقام لري او د تعلیمي طبقاتو او پراخو خلکو ترمنځ عامه وه. شاعران، لکه نجمید فاضل، احمد حمدي تنپينار او ترګوت ایاړی، د شلمې پیړۍ د ترکی شاعرۍ پرمختګ ټاکلو اصلي شخصیتونه دي.
احمد حمدي تنپینار په ځانګړې توګه د فلسفي نظرونو له مخې د شاعرۍ سره اشنا و، چې اکثره د سمبولیزم او مدرنیزم عنصرونه په کې کارول کیدل. د هغه کارونه د یادونې، وخت او کلتوري بدلونونو موضوعاتو ته نغوته کوي، چې پدې سره د هغه شاعري په نن ورځ کې هم مناسب ده.
شاعرۍ هم د ترکی د ځوانانو او د احتجاج د جریانونو لپاره د بیان لپاره یو مهم وسیله پاتې شوې. انقلابي شعرونه، لکه د پیام سافا او ایج سینان آثار، د ترکی ادبیاتو میراث یوه مهمه برخه ده، چې د ټولنیزو بدلونونو او د آزادۍ لپاره مبارزې سره تړاو لري.
د ترکی ادبیات یو ګونا او متحرک پروسه ده، چې د هیواد پیچلي تاریخي، کلتوري او ټولنیز بدلونونه منعکسوي. له لرغون شاعرۍ نه تر معاصر رمانونو او ډرامو پورې، د ترکی لیکوالانو آثاری د دې نړۍ ځانګړی لید وړاندې کوي، چې د ختیځ او لویدیځ په تقاطع کې پروت دی. د ترکی ادبیات لا هم پرمختګ کوي، او د هغې آثار، لکه د اورحان پاموک او نورو مشهور لیکوالو کارونه، په نړیوال ادبیاتي رسم کې مهم ځای لري. ترکیه د خپل ادبي بریاوو پر ګوښتنلیک کې فخر لري او په نړیوال کلتور کې خپل سهم ورکولو ته ادامه ورکوي.