دانشنامه تاریخی
تمدن ماد — یکی از کهن‌ترین فرهنگ‌ها در سرزمین ایران، که از قرن نهم قبل از میلاد تا قرن ششم قبل از میلاد وجود داشت. ماد در شمال‌غربی ایران امروزی قرار داشت، در منطقه‌ای که شامل نواحی کوهستانی و دشت‌های حاصلخیز بود. مادی‌ها نقش کلیدی در شکل‌گیری هویت ایرانی داشتند و تأثیر چشمگیری بر توسعه امپراتوری‌های بعدی، از جمله امپراتوری هخامنشی گذاشتند.
ماد در منطقه‌ای قرار داشت که امروزه به مناطقی از ایران، ترکیه و عراق مربوط می‌شود. جغرافیای این منطقه متنوع بود و شامل رشته‌کوه‌ها مانند زاگرس و دشت‌های حاصلخیز بود که زمینه‌ساز توسعه کشاورزی و دامداری گردید.
تاریخ ماد شامل چند دوره کلیدی است:
ماد به عنوان یک کنفدراسیون قبایل سازماندهی شده بود که بر اساس آن شاهان در راس قرار داشتند. هر شهر دارای یک حاکم بود، اما شاه ماد دارای بالاترین قدرت بود. ساختار سیاسی مادی‌ها از درجه بالایی از تمرکزگرایی برخوردار بود، به ویژه در زمان سلطنت شاهان قدرتمندی مانند دیاک و کرز.
حکومت در ماد اغلب ویژگی‌های تئوکراسی داشت، جایی که شاه به عنوان نماینده الهی بر روی زمین محسوب می‌شد. او بر زندگی مذهبی کنترل داشت و در مراسم‌های مهم شرکت می‌کرد تا قدرت و مشروعیت خود را تقویت کند.
فرهنگ ماد تحت تأثیر فرهنگی همسایگان خود مانند آشور و اورارتو توسعه یافت. مادی‌ها فرهنگ منحصر به فرد خود را ایجاد کردند که عناصر مختلفی از سنت‌ها را با هم ترکیب می‌کرد. هنر مادی‌ها شامل حجاری بر روی سنگ، سفالگری و پارچه‌بافی بود.
معماری ماد نیز شایسته توجه است. سازه‌هایی مانند کاخ‌ها و معابد از آجر پخته ساخته می‌شدند و با کنده‌کاری‌هایی که صحنه‌های زندگی و جنگ را به تصویر می‌کشید، تزئین می‌شدند. یکی از شناخته‌شده‌ترین یادمان‌های معماری ماد، دژ بر روی تپه بیستون است که به عنوان نماد قدرت مادی‌ها شناخته می‌شود.
زبان مادی به گروه زبان‌های ایرانی از خانواده زبان‌های هندو اروپایی تعلق دارد. خط مادی‌ها بر اساس سیستم خط میخی بوده که از فرهنگ‌های همسایه اقتباس شده بود. نوشته‌های مادی که بر روی آثار باستانی یافت شده، به دانشمندان کمک می‌کند تا زبان و فرهنگ مادی‌ها را بهتر درک کنند.
ادبیات مادی به شدت از دست رفته است، اما افسانه‌ها و اساطیر معروفی وجود دارد که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. این داستان‌ها نگرش مادی‌ها به دنیا و ارتباط آن‌ها با طبیعت و خدایان را منعکس می‌کند.
اقتصاد ماد بر پایه کشاورزی، دامداری و تولیدات صنایع دستی استوار بود. مادی‌ها غلاتی چون گندم و جو و همچنین میوه‌ها و سبزیجات را کشت می‌کردند. دام، به ویژه گوسفند و بز، نیز نقش مهمی در اقتصاد ایفا می‌کرد.
تجارت جنبه مهمی از اقتصاد ماد بود. مادی‌ها کالاهایی را با فرهنگ‌های همسایه همچون آشور و فینیقیه مبادله می‌کردند. آن‌ها پارچه، سفال و فلزات را صادر می‌کردند و گندم و چوب وارد می‌کردند.
ماد به طور فعال با فرهنگ‌های همسایه مانند آشور، اورارتو و Persia ارتباط برقرار می‌کرد. این تعاملات شامل هم‌پیمانی‌های صلح‌آمیز به‌علاوه درگیری‌های نظامی بود. مادی‌ها از قدرت نظامی برای گسترش مرزهای خود و فتح سرزمین‌های همسایه استفاده کردند.
در زمان اوج خود، ماد تبدیل به یک قدرت سیاسی مهم در خاورمیانه شد و تأثیر آن در جنبه‌های مختلف زندگی کشور‌های همسایه احساس می‌شد. مادی‌ها برخی عناصر فرهنگی را از آشوری‌ها و سایر ملت‌ها پذیرفتند که فرهنگ خود را غنی کرد.
با وجود دستاوردها، تمدن ماد در قرن ششم قبل از میلاد با چالش‌های جدی روبرو شد. درگیری‌های داخلی، نبرد برای قدرت و فشار از سوی دولت‌های همسایه ماد را تضعیف کرد. در نهایت، در 550 قبل از میلاد، ماد به دست شاه هخامنشی کوروش دوم فتح شد.
فتح ماد به پایان وجود آن به عنوان یک دولت مستقل انجامید، اما میراث فرهنگی و دستاوردهای آن به تأثیرگذاری بر امپراتوری‌های ایرانی بعدی ادامه داد.
تمدن ماد میراث قابل توجهی از خود به جا گذاشت که همچنان توسط تاریخ‌نگاران و باستان‌شناسان مطالعه می‌شود. دستاوردهای آن در زمینه هنر، معماری و سیاست تأثیر بسیاری بر توسعه فرهنگ‌های بعدی در منطقه داشته است.
یافته‌های باستان‌شناسی، از قبیل خرابه‌های شهرها، معابد و آثار باستانی، اطلاعات ارزنده‌ای درباره زندگی و فرهنگ مادی‌ها ارائه می‌دهد. بررسی ماد به درک بهتر از فرآیندهای تاریخی کمک می‌کند که منجر به شکل‌گیری هویت و فرهنگ ایرانی شد.
تمدن ماد مرحله‌ای مهم در تاریخ خاورمیانه بود که با فرهنگ غنی و دستاوردهای بالا مشخص می‌شود. با وجود افول آن، تأثیر و میراث آن به ادامه تأثیرگذاری بر فرهنگ و تاریخ ایران ادامه می‌دهد. مادی‌ها سهم بسزایی در توسعه هنر، سیاست و اقتصاد داشتند و نشان قابل توجهی در تاریخ به جا گذاشتند.