دانشنامه تاریخی
امپراتوری ساسانی (۲۲۴-۶۵۱ میلادی) آخرین دولت بزرگ ایران قبل از فتح اسلامی بود. این امپراتوری یکی از مهم‌ترین و قدرتمندترین دولت‌ها در تاریخ محسوب می‌شود که در فرهنگ، هنر و دین تأثیر عمیق گذاشته است. امپراتوری ساسانی نقش کلیدی در تاریخ خاورمیانه ایفا کرد و به شکل‌گیری هویت منحصر به فرد ایرانی کمک کرد.
امپراتوری ساسانی توسط اردشیر اول تأسیس شد که در سال ۲۲۴ میلادی آخرین پادشاه امپراتوری اشکانی، اُسرائ را شکست داد. اردشیر با ادعای اینکه او نسل‌کشنده پادشاهان باستانی فارس است، به قدرت رسید و از این افسانه برای مشروعیت بخشیدن به حکومت خود استفاده کرد. ساسانی‌ها وحدت و میراث فرهنگی فارسی را که در نتیجه حکومت چندصدساله یونانی‌ها و اشکانی‌ها از دست رفته بود، بازسازی کردند.
امپراتوری ساسانی دارای یک سیستم سیاسی پیچیده و سلسله‌مراتبی بود. در راس این امپراتوری شاه (پادشاه) قرار داشت که به عنوان نماینده خدا در زمین شناخته می‌شد. شاه به کمک شورای وزرا، شامل فرماندهان نظامی و مقامات اداری، حکومت می‌کرد. امپراتوری به استان‌هایی تقسیم شده بود که تحت سرپرستی والی‌ها اداره می‌شدند، که مسئول جمع‌آوری مالیات، دفاع و حفظ نظم بودند.
امپراتوری ساسانی به خاطر اداره موثر و سیستم مدیریت پیشرفته‌اش شناخته می‌شد. این امپراتوری شبکه‌ای گسترده از جاده‌ها، خدمات پستی و مسیرهای تجاری را توسعه داد که به رشد اقتصادی و تجارت کمک کرد.
امپراتوری ساسانی به مرکز شکوفایی فرهنگی تبدیل شد. هنر ساسانی شامل سازه‌های معماری چشمگیر، مانند معابد، کاخ‌ها و دژها بود. مشهورترین نمونه‌های معماری ساسانی را می‌توان در پرسپولیس و در شهر استراتوس یافت. سبک‌های معروف شامل نقاشی‌های دیواری پیچیده، سفال و مصنوعات فلزی بود.
فرهنگ ساسانی همچنین به شدت با زرتشتی‌گرایی مرتبط بود که به دین رسمی امپراتوری تبدیل شد. زرتشتی‌گرایی بر سیاست، هنر و فلسفه تأثیر قابل توجهی داشت. معابد آتش، که نمایانگر آتش مقدس بودند، در سرتاسر امپراتوری گسترش داشتند و به عنوان مراکز زندگی مذهبی عمل می‌کردند.
امپراتوری ساسانی سهم قابل توجهی در علوم و فناوری داشت. دانشمندان و فیلسوفان این دوره به مطالعه نجوم، ریاضیات، پزشکی و شیمی پرداختند. دانشمندان معروفی همچون مانی، ابوعلی سینا و رازی در زمینه پزشکی و فلسفه فعالیت می‌کردند که بر توسعه علم در آینده تأثیر گذاشت.
امپراتوری ساسانی همچنین کشاورزی را با استفاده از سیستم‌های آبیاری و تکنیک‌های کشاورزی پیشرفت داد. آن‌ها کشت‌های جدید و روش‌های زراعتی را معرفی کردند که به امنیت غذایی و رشد اقتصادی کمک کرد.
امپراتوری ساسانی به طور فعال مناطق خود را گسترش می‌داد و با دولت‌های همسایه جنگ می‌کرد. اصلی‌ترین رقبای ساسانی‌ها امپراتوری بیزانس و قبایل مختلف در شمال و شرق، از جمله ترک‌ها و اعراب بودند. این درگیری‌ها اغلب به تغییرات قلمرو و بی‌ثباتی سیاسی می‌انجامید.
امپراتوری بیزانس به ویژه رقبای خطرناکی بودند. ساسانی‌ها و بیزانسی‌ها چندین جنگ داشتند که مشهورترین آن‌ها جنگ فارس (۶۰۲-۶۲۸ میلادی) بود که با تخریب‌های بزرگ و فرسایش منابع هر دو امپراتوری خاتمه یافت.
امپراتوری ساسانی در قرن هفتم شروع به از دست دادن قدرت خود کرد، زمانی که با درگیری‌های داخلی و تهدیدات خارجی مواجه شد. ظهور اعراب که آغاز فتح اسلامی را به همراه داشت، نقطه‌ای بحرانی در تاریخ ساسانی‌ها بود. در سال ۶۳۶، نیروهای عرب در نبرد قادسیه پیروزی قاطعی به دست آوردند که به سقوط امپراتوری انجامید.
در سال ۶۵۱، پس از تصرف پایتخت کُتسیفون، امپراتوری ساسانی از بین رفت. سقوط این امپراتوری آغاز یک دوره جدید در تاریخ ایران و کل خاورمیانه بود که دین اسلام به عنوان دین غالب شناخته شد.
میراث امپراتوری ساسانی تأثیر عمیقی در تاریخ و فرهنگ ایران گذاشت. بسیاری از سنت‌های فرهنگی و معماری که در دوران ساسانی به وجود آمدند، در قرن‌های بعدی حفظ و توسعه یافتند. زرتشتی‌گری علی‌رغم فتح اسلامی همچنان وجود داشت و بر دیگر ادیان، از جمله یهودیت و مسیحیت تأثیر گذاشت.
معماری و هنر ساسانی همچنین الهام‌بخش فرهنگ‌های اسلامی آینده بود و بسیاری از عناصر طراحی، از جمله گنبدها و مناره‌ها، به سنت‌های ساسانی بازمی‌گردند.
امپراتوری ساسانی مرحله‌ای مهم در تاریخ ایران و کل منطقه بود. این امپراتوری ترکیبی منحصر به فرد از فرهنگ، علم و سیاست را ارائه داد که میراثی قابل توجه به جا گذاشت. تاریخ ساسانی‌ها نه تنها عظمت تمدن باستانی فارس را به تصویر می‌کشد، بلکه پیچیدگی روابط میان فرهنگ‌ها و ادیان مختلفی را نیز نشان می‌دهد که تعیین‌کننده مسیر تاریخ بودند.