دانشنامه تاریخی
تاریخ ایران بیش از سه هزار سال قدمت دارد و شامل امپراتوری‌ها، سلسله‌ها و شخصیت‌های برجسته‌ای است که نه تنها در تاریخ این کشور، بلکه در فرهنگ، علم و سیاست جهانی تأثیر گذاشته‌اند. در طول سال‌های طولانی وجود خود، ایران مهد اندیشمندان، فرمانروایان، دانشمندان، شاعران و فیلسوفان برجسته‌ای بوده است که تأثیرشان تا به امروز احساس می‌شود. در این مقاله ما به بررسی برخی از مشهورترین شخصیت‌های تاریخی ایران خواهیم پرداخت که نقش مهمی در توسعه علم، فرهنگ و هنر داشته‌اند.
کوروش دوم بزرگ، که به عنوان کوروش بزرگ نیز شناخته می‌شود، بنیان‌گذار امپراتوری هخامنشی و یکی از اولین و بزرگترین امپراتوری‌ها در تاریخ بشریت بود. او از ۵۵۹ تا ۵۳۰ سال قبل از میلاد حکومت کرد و سرزمین‌های وسیعی از جمله بابل، لیدیا و بخش‌هایی از آسیای میانه را فتح کرد. اما او تنها به عنوان یک فاتح بزرگ شناخته نمی‌شود، بلکه به عنوان یک فرمانرواي آگاه که به فرهنگ و مذهب ملل فتح شده احترام می‌گذاشت نیز مشهور است. «سیلندر کوروش» معروف او، که در بابل پیدا شد، یکی از نخستین اسناد حقوق بشر در جهان به حساب می‌آید که در آن به احترام به حقوق و آزادی‌های شهروندان اشاره شده است.
داریوش اول بزرگ، که از ۵۲۲ تا ۴۸۶ سال قبل از میلاد حکومت کرد، یکی از بزرگترین پادشاهان امپراتوری هخامنشی بود. او حدود مرزهای امپراتوری را به طور قابل توجهی گسترش داد و آن را به یکی از بزرگترین و قدرت‌مندترین قدرت‌های زمان خود تبدیل کرد. داریوش همچنین به خاطر اصلاحاتی که در جهت تقویت مدیریت دولتی و بهبود زیرساخت‌ها انجام داد، مشهور است. تحت رهبری او، جاده‌هایی ساخته شدند، از جمله جاده مشهور شاهی که بخش‌های مختلف امپراتوری را به هم متصل می‌کرد و سیستم ارتباطات پستی توسعه یافت. داریوش همچنین پایه‌گذار قوانین و سیستم اداری فارسی بود که باعث رونق امپراتوری در طول چند قرن شد.
ابوعلی سینا، که در اروپا بیشتر به عنوان اوینسینا مشهور است، یک دانشمند و فیلسوف برجسته در دوران طلایی اسلام بود. او در قرن دهم در ایران به دنیا آمد و به خاطر آثارش در پزشکی، فلسفه، ریاضیات و ستاره‌شناسی شناخته شد. مهم‌ترین اثر او، «قانون در طب»، یکی از تأثیرگذارترین متون پزشکی در تاریخ بوده است و در اروپا و خاورمیانه برای چندین قرن مورد استفاده قرار می‌گرفته است. ابن سینا همچنین در فلسفه سهم عمده‌ای داشت و ایده‌های ارسطو و افلاطون را با اندیشه اسلامی ترکیب کرد.
عمر خیام، که در قرن‌های یازدهم و دوازدهم زندگی می‌کرد، یک ریاضیدان، ستاره‌شناس و شاعر برجسته بود. سهم او در جبر و مثلثات قابل توجه بود، و محاسبات تقویمی او منجر به ایجاد یک تقویم خورشیدی دقیق‌تر شد که در دقت از تقویم گرگوری بهتر است. با این حال، خیام بیشتر به عنوان نویسنده رباعیات شناخته می‌شود — چهارپاره‌هایی پر از معانی فلسفی و اندیشه‌هایی درباره زندگی، عشق و سرنوشت. این رباعیات در سرتاسر جهان محبوب شدند، به ویژه پس از این‌که در قرن نوزدهم به زبان انگلیسی توسط ادوارد فیتزجرالد ترجمه شدند.
ابوالقاسم فردوسی، که در قرن‌های دهم و یازدهم زندگی می‌کرد، نویسنده شعر حماسی «شاهنامه» (کتاب شاهان) است که به عنوان بزرگترین اثر ادبیات فارسی شناخته می‌شود. این اثر حماسی، شامل بیش از ۵۰,۰۰۰ بیت، داستان‌ها و افسانه‌های ایران باستان را روایت می‌کند، از زمان‌های اسطوره‌ای شروع و به سقوط امپراتوری ساسانی خاتمه می‌دهد. فردوسی زندگی‌اش را به نوشتن این شاهکار اختصاص داد و بدین ترتیب به حفظ زبان و فرهنگ فارسی در دوره‌ای که تأثیر عربی به ویژه قوی بود، کمک کرد.
سعدی شیرازی، که در قرن سیزدهم زندگی می‌کرد، یکی از معروف‌ترین شاعران و فیلسوفان فارسی بود. آثار او «بوستان» (باغ میوه) و «گلستان» (باغ گل) به عنوان شاهکارهایی از ادبیات فارسی شناخته می‌شوند و شامل حکایت‌ها، تأملات فلسفی و اشعاری هستند که به موضوعاتی مانند عدالت، عشق و اخلاق می‌پردازند. سعدی به بررسی طبیعت انسانی و روابط میان انسان‌ها پرداخته و آثار او همچنان معتبر باقی مانده و خوانندگان را به تفکر درباره زندگی و فضیلت تشویق می‌کند.
جلال‌الدین رومی، که به عنوان مولانا نیز شناخته می‌شود، شاعر و عارف برجسته قرن سیزدهم بود. اثر او «مثنوی» یکی از بزرگترین آثار ادبیات صوفیانه و مجموعه‌ای از حکایت‌ها و تأملات در مورد روحانیت، عشق و جستجوی اتحاد با خداست. رومی تأثیر عظیمی بر توسعه صوفیسم گذاشت و همچنان یکی از خوانده‌شده‌ترین شاعران در جهان به شمار می‌رود. اشعار او به زبان‌های زیادی ترجمه شده و در میان افرادی که به دنبال روشنگری روحانی هستند، محبوبیت دارد.
محمد مصدق یک شخصیت سیاسی ایرانی بود که در اوایل دهه ۱۹۵۰ وزیر امور خارجه ایران بود. او به خاطر کمپین خود برای ملی‌سازی صنعت نفت شناخته شد که منجر به درگیری با بریتانیا و ایالات متحده گردید. مصدق در تلاش برای دستیابی به استقلال اقتصادی ایران و اجرای اصلاحات دموکراتیک بود، اما دولت او در نتیجه کودتایی که توسط سیا در سال ۱۹۵۳ سازماندهی شد، سرنگون شد. با این حال، مصدق همچنان نماد مبارزه برای استقلال و دموکراسی در ایران باقی مانده است.
علی شریعتی فیلسوف، جامعه‌شناس و ایدئولوگ اسلامی انقلاب ایران بود. او در سال ۱۹۳۳ به دنیا آمد و به خاطر آثارش در زمینه اسلام، جامعه‌شناسی و سیاست شناخته شد. شریعتی سعی کرد اسلام را با ایده‌های عدالت اجتماعی و پیشرفت ترکیب کند و ایده‌های او تأثیر قابل توجهی بر جوانان ایرانی در دهه ۱۹۷۰ داشته است. آثار او به شکل‌گیری ایدئولوژی انقلاب اسلامی که به سرنگونی شاه در سال ۱۹۷۹ منجر شد، کمک کرده است.
آیت‌الله روح‌الله خمینی رهبر روحانی و شخصیت کلیدی انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ بود. او رهبری جنبشی را برعهده داشت که شاه را سرنگون کرد و جمهوری اسلامی ایران را تأسیس کرد. خمینی اولین ولی فقیه ایران شد و مبانی حکومت تئوکراتیک را بر اساس قوانین اسلامی پایه‌گذاری کرد. میراث او هنوز هم بر سیاست و جامعه ایران تأثیر می‌گذارد.