دانشنامه تاریخی
ایران، که به‌طور تاریخی به عنوان پرسی شناخته می‌شود، یکی از قدیمی‌ترین مراکز تمدن در کره زمین است. در این سرزمین چندین فرهنگ و دولت بزرگ پدید آمده و توسعه یافته‌اند. این مقاله به بررسی تمدن‌های کلیدی ایران، سهم آن‌ها در تاریخ و فرهنگ جهانی و همچنین دستاوردهای آن‌ها در زمینه‌های مختلف می‌پردازد.
یکی از نخستین تمدن‌هایی که در سرزمین‌های کنونی ایران وجود داشت، تمدن ایلامی بود که حدود ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد شروع به شکل‌گیری کرد. ایلامی‌ها در جنوب‌غربی ایران در منطقه‌ای به نام ایلام، که اکنون خوزستان است، سکنا گزیدند.
ایلامی‌ها جامعه‌ای پیچیده با سیستم نوشتاری پیشرفته، معماری و هنر ایجاد کردند. آن‌ها به خاطر معابد، نقش‌برجسته‌ها و سفالگری‌های خود شناخته شده بودند. تمدن ایلامی با فرهنگ‌های همسایه مانند سومریان و آکادی‌ها ارتباط داشت و در نهایت توسط آشوری‌ها و مادها بلعیده شد.
تمدن ماد در هزاره نخست قبل از میلاد شکل گرفت و به اوج خود در قرن VII قبل از میلاد رسید. مادها، قبیله‌های ایرانی‌زبان، دولتی قدرتمند ایجاد کردند که به یک بازیگر مهم در مبارزه با آشور و لیدیه تبدیل شد.
فرهنگ ماد غنی و متنوع بود، با مهارت‌های پیشرفته در فلزکاری و کشاورزی. مادها همچنین در دین سهم داشتند و پایه‌های زرتشتی‌گرایی را شکل دادند که به دین غالب در ایران تبدیل شد.
امپراتوری هخامنشی، که توسط کوروش بزرگ در قرن VI قبل از میلاد تأسیس شد، یکی از بزرگ‌ترین امپراتوری‌ها در تاریخ بشر به‌شمار می‌آید. این امپراتوری شامل اراضی وسیعی بود که ایران، عراق، سوریه، مصر و بخش‌هایی از هند و اروپا را در بر می‌گرفت.
این امپراتوری به خاطر مدیریت مؤثر، جاده‌ها و سیستم‌های پستی که ارتباط بین مناطق را فراهم می‌کرد، شناخته شده بود. هخامنشیان قصری عظیم مانند پرسپولیس بنا کردند و هنر، معماری و علم را توسعه دادند. در این زمان، اختلاط فرهنگ‌ها و قوم‌ها رخ داد که به توسعه تجارت و تبادل دانش انجامید.
پس از سقوط هخامنشیان، ایران به صحنه‌ای از مبارزه بین نیروهای مختلف تبدیل شد، از جمله امپراتوری سلوکی که پس از فتوحات اسکندر مقدونی تأسیس شده و امپراتوری پارتی که در قرن III قبل از میلاد به وجود آمد. پارتی‌ها نقش کلیدی در حفظ و توسعه فرهنگ ایرانی ایفا کردند و همچنین مرزها را در مقابل فاتحان رومی تقویت کردند.
سلطنت سلوکی فرهنگ یونانی را به ایران آورد که به تبادل فرهنگی کمک کرد، اما امپراتوری پارتی سنت‌های ایرانی و زرتشتی‌گرایی را به عنوان دین اصلی بازسازی کرد. این دوره همچنین به خاطر شکوفایی هنر و علم، به‌ویژه در نجوم و ریاضیات شناخته می‌شود.
امپراتوری ساسانی که از قرن III تا VII میلادی وجود داشت، آخرین امپراتوری پیش از اسلام ایران بود. ساسانیان وحدت و فرهنگ ایرانی را پس از قرن‌ها فتوحات خارجی بازسازی کردند. امپراتوری در زمان شاه خسرو اول به اوج خود رسید و اقتصاد و فرهنگ را تقویت کرد.
معماری، ادبیات و هنر ساسانی به عنوان پایه‌ای برای فرهنگ‌های ایرانی آینده عمل کرد. این امپراتوری همچنین به خاطر دین خود، زرتشتی‌گرایی، شناخته می‌شد و جنگ‌های فعالی با روم و بیزانس داشت. این زمان همچنین شاهد تبادل فرهنگی با دیگر مناطق، از جمله هند و چین بود.
تمدن‌های باستانی ایران میراثی غنی به جا گذاشتند که همچنان بر فرهنگ، معماری، ادبیات و فلسفه ایران مدرن تأثیر می‌گذارد. زرتشتی‌گرایی، به عنوان دین اصلی، هنوز وجود دارد و سنت‌ها و آداب و رسوم اقوام باستانی هنوز در جشن‌ها و هنرهای مدرن ایرانی بازتاب دارد.
یافته‌های باستان‌شناختی، مانند ویرانه‌های پرسپولیس، نقش‌برجسته‌ها و یادبودها، گواهی بر عظمت این تمدن‌ها و دستاوردهای فرهنگی آن‌هاست. تاریخ ایران باستان بخشی جدایی‌ناپذیر از تاریخ جهانی است و همچنان الهام‌بخش پژوهشگران و تاریخ‌نگاران است.