ऐतिहासिक विश्वकोश
ईरान हे समृद्ध भाषिक वारसाने भरलेले देश आहे, जिथे अनेक शतकांपासून विविध भाषा आणि उपभाषा तयार होत गेल्या आहेत. ईरानमध्ये अनेक वर्णभेद असलेले लोक राहतात, ज्यांनी प्रत्येकाने त्यांच्या भाषिक परंपरा जपल्या आहेत. जरी देशाची सरकारी भाषा फारसी (फारसी) असली तरी, देशात खूप इतर भाषा आणि उपभाषांचा वापर केला जातो. यामुळे एक अद्वितीय भाषिक चित्र बनते, जे इराणी समाजाच्या विविधते आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतिबिंब पेश करते. या लेखात, आपण ईरानची मुख्य भाषिक वैशिष्ट्ये, त्यांची इतिहास आणि आधुनिक स्थिती विश्लेषित करू.
फारसी भाषा, जी फारसी म्हणूनही ओळखली जाते, ती ईरानची अधिकृत भाषा आहे आणि इराणांच्या आयुष्यात केंद्रीय भूमिका बजावते. फारसी एक इंडो-यूरोपीय भाषिक कुटुंबातील इराणी शाखेशी संबंधित आहे आणि तिचा एक दीर्घ इतिहास आहे जो प्राचीन काळात झगमगतो. देशाच्या 70% पेक्षा जास्त लोकसंख्या फारसी बोलते, आणि ती शैक्षणिक क्षेत्रापासून ते माध्यमांपर्यंत सर्व सार्वजनिक जीवनाच्या क्षेत्रांमध्ये वापरली जाते.
आधुनिक फारसी भाषा सासानिड कालखंडात सुरू होते आणि ती प्राचीन फारसी आणि मध्य फारसी भाषांच्या प्रभावाखाली विकसित झाली. सातव्या शतकात ईरानच्या अरब विजयानंतर फारसी भाषेत अनेक अरब भाषाशुद्धींचा समावेश झाला, ज्यामुळे त्याच्या शब्दकोशात महत्त्वाची समृद्धी झाली. तथापि, मजबूत अरब प्रभाव असूनही, फारसीने आपली अद्वितीय व्याकरणिक संरचना जपली आहे आणि तिच्या स्वभावातून असमर्थित राहिली आहे.
फारसी भाषेची व्याकरण सोपी आहे आणि संज्ञांमध्ये लिंगाचा अभाव आहे. फारसी अरब लेखनशैलीचा वापर करते, जरी वर्णमाला फारसी ध्वन्यांना अनुकूलित केली गेली आहे. ईरानमध्ये शाळांमध्ये फारसी शिकवली जाते आणि अधिकृत दस्तऐवजांमध्ये वापरली जाते. फारसी भाषेत उमर खय्याम आणि सादीच्या काव्यमानापासून आधुनिक इराणी लेखकांच्या साहित्यापर्यंतची लघुनिबंध जगभर प्रसिद्ध आहे, त्याच्या उसंसलेपणामुळे आणि भाषेच्या समृद्धतेमुळे.
आझरबैजानी भाषा, किंवा आझेरी, ईरानमधील दुसऱ्या सर्वात प्रचलित भाषेची अत्यंत असल्याने, त्यात देशाच्या 25% लोकसंख्येचा संवाद झाला आहे, विशेषतः पश्चिमी आणि पूर्वी आझरबैजान, आर्देबिल आणि झेंजन प्रांतांमध्ये. आझरबैजानी भाषा तुर्की भाषेच्या अल्ताई भाषिक कुटुंबाच्या गटात येते आणि तुर्की भाषेशी बरेच समान आहे.
जरी आझरबैजानी भाषेला ईरानमध्ये अधिकृत दर्जा नसला तरी, तो दैनंदिन जीवनात तसेच अनौपचारिक माध्यमांमध्ये व्यापकपणे वापरला जातो. गेल्या काही वर्षांत, ईरानमध्ये आझरबैजानी संस्कृती आणि भाषा जपण्याबाबत वाढता उत्साह दिसून आला आहे, जो सांस्कृतिक कार्यक्रमांच्या आयोजनात आणि आझरबैजानी भाषेत पुस्तकांच्या प्रकाशनात व्यक्त केला जातो.
कुर्दिश भाषा म्हणजे पश्चिम आणि उत्तर-पश्चिम ईरानमध्ये राहणाऱ्या कुर्द लोकांचे नैसर्गिक भाषा, जसे की केर्मानशाह आणि कुर्दिस्तान. कुर्दिश भाषा इंडो-यूरोपीय भाषिक कुटुंबाच्या इरानी गटाशी संबंधित आहे आणि या भाषेचे अनेक उपभाषांमध्ये वर्गीकरण केले जाते, ज्यामध्ये सोरानी आणि कुर्मांडी समाविष्ट आहेत. कुर्दिश भाषेत ईरानच्या 10% लोकसंख्येचा संवाद आहे.
कुर्दिश भाषेला ईरानमध्ये अधिकृत दर्जा नाही, आणि याचा वापर अधिकृत क्षेत्रात मर्यादित आहे. तरीसुद्धा, कुर्द लोक सक्रियपणे त्यांच्या भाषा आणि संस्कृती जपत आहेत, विशेषतः मौखिक परंपरांद्वारे आणि लोककवितेद्वारे. गेल्या काही वर्षांत कुर्दिश भाषेत प्रकाशन आणि रेडिओ- आणि टीव्ही कार्यक्रमांची संख्या देखील वाढली आहे.
लूर आणि बख्तियारी हे ईरानच्या दक्षिण-पश्चिम भागात राहणाऱ्या जातीय गटांचे लोक आहेत, विशेषतः लूरास्तान आणि खूझस्तान प्रांतांमध्ये. लूरी आणि बख्तियारी भाषाऐक्य एकमेकांशी संबंधित आहेत आणि या भाषांना इंदो-यूरोपीय भाषिक कुटुंबाच्या दक्षिण-पश्चिम इरानी शाखेत वर्गीकृत केले जाते. या भाषांचा फारसीसोबत खूप समानता आहे, पण शब्दकोश आणि ध्वनिशास्त्रामध्ये भिन्नता आहे.
लूरी आणि बख्तियारी भाषांचे ईरानच्या 6% लोकसंख्येचा संवाद आहे. या भाषांना मौखिक परंपरांमुळे, लोककविता आणि गाण्यांमुळे त्यांच्या महत्वपूर्णता जपत आहेत. ह्या भाषांना अधिकृत दर्जा नसताना सुद्धा, लूर आणि बख्तियारी त्यांच्या सांस्कृतिक परंपरा आणि भाषेला सक्रियपणे जपतात.
अरबी भाषेला ईरानमध्ये इस्लामच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक प्रभावामुळे खास महत्त्व आहे. अरबी भाषेत ईरानच्या 2% लोकसंख्येचा संवाद आहे, विशेषतः दक्षिणी प्रांत खूझस्तान आणि बशीरमध्ये, जिथे अरबी समुदाय राहतात. अरबी भाषेचा उपयोग धार्मिक पाठ्यपुस्तकांमध्ये केला जातो, जसे की कुरान, ज्यामुळे ती इराणच्या आत्मिक जीवनासाठी महत्त्वपूर्ण आहे.
जरी अरबी भाषा ईरानमध्ये अधिकृत नसली तरी, त्याला शाळांमध्ये दुसरी भाषा म्हणून शिकवली जाते कारण तिचे धार्मिक महत्त्व आहे. अनेक इराणी, विशेषतः जे धार्मिक शिक्षण घेतले आहेत, अरबी भाषेत उच्च दर्जा उत्तीर्ण आहेत.
बलुच भाषा दक्षिण-पूर्व ईरानमध्ये बलुच समुदायांमध्ये प्रचलित आहे, सিস্তान आणि बलुचिस्तान प्रांतात. बलुच भाषा इंडो-यूरोपीय भाषिक कुटुंबाच्या इरानी गटाशी संबंधित आहे आणि तिच्या अनेक उपभाषा आहेत. बलुच भाषेत ईरानच्या 2% लोकसंख्येचा संवाद आहे.
बलुच लोक त्यांच्या भाषिक आणि सांस्कृतिक ओळखीला जपतात, जरी ईरानमध्ये भाषेला अधिकृत दर्जा नसला तरी. गेल्या काही वर्षांत बलुच भाषा विकासाबाबत वाढता उत्साह आहे, सांस्कृतिक कार्यक्रम आणि प्रकाशनांच्या माध्यमातून.
गिल्यानी आणि मझंदेरानी भाषा ईरानच्या उत्तरी प्रांतांमध्ये प्रचलित आहेत, जसे की गिलान आणि मझंदेरान. या भाषांचा उत्तरी-पश्चिम इरानी शाखेच्या भाषिक रूपांत वर्गीकृत केला जातो आणि इतर इराणी भाषांमध्ये खूप समानता आहे. यांच्यातील थोड्या जोडीदार लोकसंख्येच्या संवादात येत असूनही, ह्या भाषा मौखिक परंपरांद्वारे आणि स्थानिक संस्कृतीद्वारे जपल्या जातात.
भाषांचा विविधता असतानाही, ईरान कठोर भाषिक धोरणाचे पालन करते, ज्यामध्ये फारसी एकमेव अधिकृत भाषा आहे. हे राष्ट्रीय एकता आणि राज्याच्या आंतरिकतेच्या जपण्यासाठी आवश्यकतेने संबंधित आहे. तरीसुद्धा, जातीय अल्पसंख्याकांचे प्रतिनिधी त्यांच्या भाषांचा आणि संस्कृतीचा जप करण्यासाठी मौखिक परंपरांद्वारे, लोककविता द्वारे आणि स्थानिक भाषेशी संबंधित उपक्रमांच्या माध्यमांतून त्यांना जपतात.
गेल्या काही वर्षांत ईरानमध्ये भाषिक विविधतेबद्दल आणि जातीय भाषांचा समर्थनाबाबत वाढता उत्साह दिसून आला आहे. अनेक शाळांमध्ये शिक्षण फारसीमध्ये दिले जाते, तथापि काही प्रांतांमध्ये स्थानिक भाषांमध्ये शैक्षणिक कार्यक्रम अंमलात येत आहेत. यामुळे जातीय अल्पसंख्याकांचे प्रतिनिधी त्यांच्या भाषिक परंपरांचा जपण्यास आणि त्यांना पुढील पिढीपर्यंत पोहचविण्याची संधी मिळते.
ईरानची भाषिक विविधता त्याच्या समृद्ध इतिहास आणि सांस्कृतिक वारशाचे प्रतिबिंब आहे. फारसी या अधिकृत भाषेच्या वर्चस्वापण सुद्धा, ईरानमधील जातीय गट त्यांच्या भाषिक परंपरा आणि संस्कृती जपतात. ईरानची भाषिक धोरण राष्ट्रीय एकतेचे समर्थन करण्याच्या दिशेने आहे, परंतु एकाच वेळेस बहुभाषिकतेच्या आदरासाठी आणि जपण्यासाठी थोडा जागा आहे. या विविधतेच्या समजुती आणि आदरामुळे इराणी समाजाची आणि त्याच्या सांस्कृतिक वारशाची चांगले समजून घेता येते.