تاریخی انcyclopedia
کیپری – په ختیځ کې د منځني سمندر یوه ټبول دی، چې یوه بډایه او څو لایه تاریخ لري چې د لرغوني تمدنونو پورې تړاو لري. کیپری د خپل ستراتېژیک موقعیت او بډای طبیعي سرچینو له امله د اروپا او نږدې ختیځ په تاریخ کې مهم رول لري. په سلګونو کلونو کې، ټبول د ګڼو فتحو، کلتوري تبادلو او سیاسي بدلونونو لپاره د یوه میدان په توګه کارېدلی، چې د دې د اوسني پېژندنې شکل جوړ کړی دی.
د کیپری د انسانانو لومړني نښې د نوي ختنې دورې ( تقريباً 10000 کاله دمخه) پورې اړوند دي. د لرغونی استوګنځایونه په داسې ځایونو کې وې، لکه کاراوا او چاتال هيؤک. په دې وخت کې، د کیپری اوسیدونکي Agriculture او څاروي پالنه ترسره کول او د لاسي کار کولو مهارتونه یې هم پیل کړل.
په برونزي عصر کې (تقريباً 2500 – 1050 کاله دمخه) کیپری د مصر، لویان او مينو ټاپوګانو ترمنځ د سوداګرۍ مهم مرکز شو. ارشیف انکشافونه د ودانیو لکه سولوي او کیتیون موجودیت پخلی کوي، چې د مهمو سوداګریز هډوکو په توګه پاتې شول. کیپری د خپلو مسو د کانونو لپاره هم مشهور و، چې د دې اقتصادي پرمختګ او سوداګرۍ ته وده ورکړه.
په 9مې پېړۍ کې، کیپری د فینیقیانو تحت تاثیر راغلی و، چې د ټبله ښارونه یې د ټبول په سر کې جوړ کړل لکه بیبلوس او تیری. په 6مې پېړۍ کې، کیپری د فارسيانو لخوا ونیول شو، او بیا د مقدوني امپراتورۍ یوه برخه شوه. د اسکندر د مړینې وروسته، کیپری د پټولماي د کورنۍ تر کنټرول لاندې راغی، چې له 332 کاله دمخه تر 30 کاله دمخه پورې ټبول اداره کاوه.
په دې دور کې کیپری وده وکړه، او ګڼ کلتوري او معماري لاسته راوړنې د یوناني نفوذ سره تړاو درلوده. د ټبول په سر کې معبدونه، تیاترونه او نور څانګې جوړې شوې چې د یوناني روایاتو انځور کاوه. په پای کې، کیپری د روما امپراتورۍ یوه برخه شوه په 30 کاله دمخه، چې د اقتصادي او کلتوري ودې نوې مرحلې ته دروازه واړوله.
د رومي حکومت د کیپری تر 395 کاله پورې续ید وروسته، ټبول د بیزنطین امپراتورۍ یوه برخه شوه. د بیزنطین دوره د مسیحیت د پیاوړتیا او د مذهبي هنر د خپرېدو له خطر سره په ټنل ده. ګڼې کلیساوې او راهمانونه جوړ شول، چې خپله ښکلا لا هم ساتي.
په دې دوره کې، کیپری د عربو او نورو قومونو بریدونو سره مخ شو، چې د ټبول د نا آرامۍ لامل شو. مګر بیزنطین د کیپری کنټرول تر 1191 پورې ساتلی و، کله چې ټبول د صلیبي جنګیالیو لخوا اشغال شو کوم چې د درې مې صلیبي جګړې په ترڅ کې و.
د صلیبي جنګیالیو لخوا د کیپری اشغال وروسته، ټبول د یروشلم د سلطنت یوه برخه شو او د څو کورنیو تر کنټرول لاندې شو، په شمول د لوزینیان. دا د کلتوري بدلونونو لامل شو، په شمول د کلاګانو او دفاعي جوړښتونو جوړولو.
په 1489 کال کې، کیپری ونیس ته وسپارل شو، چې د ختیځ منځني سمندر کې د خپل موقعیت پیاوړتیا په هڅه کې و. ونیسانو نوي کلاګانې او بندرونه جوړ کړل، چې ټبول یوه مهم سوداګریزه مرکز ګرځیدلی. مګر د دوی حکومت آرام نه و، او کیپری د عثمانی امپراتورۍ لخوا دوامداره بریدونو سره مخ و.
په 1571 کال کې، کیپری د عثماني امپراتورۍ تر اشغال لاندې راغی، چې د نږدې درې سوه کلونو لپاره د عثماني حکومت پیل شوه. په دې موده کې، په ټبول کې د ټولنیز او اقتصادي جوړښتونو کې مهم بدلونونه رامنځته شول، په شمول د مسلمان نفوس ادغام. ترکانو خپل قوانین او د مدیریت سیسټم رامنځته کړ، چې د کیپریانو ژوند بدل کړ.
سره له دې چې سختیو سره مخ شو، د عثماني حکومت دوره هم د کلتوري تبادلې لپاره ملاتړ وکړ. محلي اوسیدونکو وکولی شو چې خپل دودونه او عنعنات وساتي، چې د ځانګړې کلتوري پېژندنې جوړونې لپاره مرسته وکړه.
په 1878 کال کې، د عثماني امپراتورۍ سره د پټ تړون له مخې، کیپری د بریتانیا ته وسپارل شو لکه څنګه چې د کنټرول کیفر دی. د بریتانوي حکومت د ټولنیز او اقتصادي برخو کې د پام وړ بدلونونه رامنځته کړل. بریتانويانو د بنسټیزو جوړښتونو کې مدرنه توب راغی، چې سړکونه، ښوونځي او روغتونونه جوړ کړل.
مګر استعماري حکومت هم د محلي نفوس نارضایتي رامنځته کړه. د 20مې پېړۍ په پیل کې ملي حرکتونه راپورته شول، چې د خپلواکۍ هدف درلود. د یونانی او ترکي اوسیدونکو تر منځ د فشار او تنش په ترڅ کې، شخړې تر بل هر کله زیاتې شوې.
په 1955 کال کې، د کیپری لپاره د خپلواکۍ فعاله مبارزه پیل شوه. ای او کی (د کیپری د ازادۍ ملي سازمان) د بریتانوي چارواکو پر ضد یو شمېر وسله والې عملیات ترسره کړل، چې هدف یې کیپری د یونان سره یوځای کول و. شخړې د بشري قربانیو او ویجاړتیا لامل شول.
په 1960 کال کې، د اوږدو خبرو اترو وروسته، کیپری خپلواکي ترلاسه کړه او د جمهوریت ټبول شو. ولسمشر یې د آرچ بشپ مکاریوس III و، چې هڅه وکړه د یونانی او ترکي کیپریانو ترمنځ یووالی پیاوړی کړي. مګر داخلي تضادونه او د نسلي ډلو تر منځ تننګشت د کورنۍ جنګ لامل شو.
په 1974 کال کې، د یونان لخوا ملاتړ شوې پوځي کودتا رامنځته شوه، چې د ترکیې لخوا لاس وهنه او د ټبول شمالي برخه اشغال شوه. د دې په پایله کې، کیپری د دوو برخو کې وېشل شو: جنوبی، چې د یونانی کیپریانو لخوا اداره کېږي، او شمالي، چې د ترکی کیپریانو لخوا اداره کیږي.
دا تقسیم د یوه لوی شمېر کډوالو او اوږدمهاله سیاسي شخړو لامل شو. نړیوال هڅې د ټبول یوځای کول تر اوسه هم روانې دي، مګر سیاسي وضعیت لا هم پیچلی دی.
په وروستیو لسیزو کې، کیپری د اقتصادي پرمختګ او د نړیوالو موقف پیاوړتیا ته هڅه کوي. په 2004 کال کې، کیپری د اروپایي اتحادیې غړی شو، چې اقتصادي او ټولنیز ژوند کې د پام وړ بدلونونو سبب شو.
سره له دې، د ټبول د بیا یوځای کولو پوښتنه لا هم جدي ده. د یونانی او ترکي کیپریانو او نړیوال منځګړیو تر منځ د دوراني خبرو اترو دوام شته، که څه هم تر اوسه پورې وروستی تړون نه دی ترلاسه کړی. سره له دې چې دا چالشونه شته، کیپری د سیاحت لپاره د تر ټولو زړه راښکونکو مقاماتو یوه برخه پاتې کېږي، چې د خپلو طبیعي ښکلا، بډایه تاریخ او کلتوري میراث له امله مشهور دی.
د کیپری تاریخ یوه پیچلې او ځانګړې پروسه ده، چې د پېښو او بدلونونو سره بھرپور ده. ټبول، چې په تاریخ کې د جګړو او کلتوري تبادلو مرکز کې و، په اوسنیو چیلنجونو سره پرمختګ ته دوام ورکوي. د کیپری ځانګړی کلتوري میراث، چې د بېلابېلو تمدنونو له تاثیراتو څخه جوړ شوی، د نړۍ له مختلفو برخو څخه محققانو او سیلانیانو پام راجلبوي.