دانشنامه تاریخی
تاریخ باستانی آلبانی شامل بازه زمانی وسیعی است، که از اولین سکونتگاه‌های انسانی آغاز شده و به ظهور اولین ساختارهای دولتی می‌رسد. در این منطقه قبایل و تمدن‌های مختلفی وجود داشتند که رد پای قابل توجهی در فرهنگ و حافظه تاریخی مردم آلبانی گذاشتند.
شواهد فعالیت‌های انسانی در قلمرو آلبانی معاصر به دوران پارینه‌سنگی برمی‌گردد. یافته‌های باستان‌شناسی در غارهایی مانند غار دیویا و غار کُرویا نشان می‌دهد که انسان‌ها بیش از 30,000 سال پیش در اینجا ساکن بودند. در دوران نوسنگی، از سال 6000 قبل از میلاد، اولین سکونتگاه‌های کشاورزی در قلمرو آلبانی ظاهر شدند. مردم به کشاورزی، دامداری و شکار مشغول بودند.
در این زمان، فرهنگ‌هایی مانند فرهنگ تِپلوس در این منطقه شکل می‌گرفتند و سکونتگاه‌های پیشرفته‌تری به وجود می‌آمدند که در آن‌ها صنایع دستی و تجارت توسعه یافته بود.
بارزترین قبیله‌ای که در دوران باستان در قلمرو آلبانی سکونت داشتند، ایلیری‌ها بودند. این قبیله احتمالاً در اوایل هزاره اول قبل از میلاد ظهور کرد. ایلیری‌ها بخش بزرگی از بالکان غربی، از جمله آلبانی معاصر را اشغال کردند. آن‌ها به زبان ایلیریایی صحبت می‌کردند و جامعه‌ای پیچیده با هرم اجتماعی مشخص داشتند.
ایلیری‌ها به خاطر مهارت‌های خود در دریانوردی و تجارت و همچنین توانایی جنگیدن شناخته شده بودند. آن‌ها اتحادیه‌های قبیله‌ای متعددی داشتند که اغلب با یکدیگر درگیر بودند، اما همچنین برای دفاع در برابر تهدیدات خارجی، از جمله رومی‌ها و یونانی‌ها، متحد می‌شدند.
در قرن پنجم قبل از میلاد، مستعمرات یونانی در ساحل آلبانی ظاهر شدند. یونانی‌ها شهرهایی مانند اِنُو (آلبانی معاصر ولور) و آپولیونیا (آلبانی معاصر آپولونیا) را تأسیس کردند. این مستعمرات به مراکز تجارت و تبادل فرهنگی میان یونانیان و ایلیری‌ها تبدیل شدند. ایده‌ها و سنت‌های یونانی تأثیر زیادی بر فرهنگ ایلیری‌ها گذاشت.
مخاطرات با یونانی‌ها به قرض‌گیری متقابل جنبه‌های مختلف فرهنگی، مانند هنر، دین و معماری منجر شد. اما با وجود تأثیر یونانی‌ها، ایلیری‌ها هویت و فرهنگ خود را حفظ کردند.
در قرن دوم قبل از میلاد، جمهوری روم به تصرف اراضی ایلیری پرداخت که به تدریج منجر به سقوط استقلال ایلیری‌ها شد. در سال 168 قبل از میلاد، پادشاهی‌های ایلیری به طور کامل به روم تسلیم شدند و این منطقه بخشی از امپراتوری روم شد.
قدرت رومی فناوری‌های جدید، سبک‌های معماری و ساختارهای اداری را به منطقه آورد. رومی‌ها جاده‌ها، پل‌ها، آب‌نماها و دیگر سازه‌هایی ساختند که به توسعه تجارت و اقتصاد کمک کرد.
در این دوره، شهرهای جدیدی مانند دورس تأسیس شدند که به یک بندر تجاری مهم تبدیل شد. جمعیت محلی به تدریج به واحد رومی در آمد و بسیاری از ایلیری‌ها زبان و فرهنگ لاتین را پذیرفتند.
پس از فروپاشی امپراتوری روم غربی در قرن پنجم، قلمرو آلبانی تحت کنترل امپراتوری بیزانس قرار گرفت. این دوره با گسترش مسیحیت مشخص می‌شود که به تغییرات معنی‌داری در زندگی دینی و فرهنگی منجر شد.
بیزانسی‌ها موقعیت خود را با تأسیس دیoceseها و صومعه‌هایی در قلمرو آلبانی تقویت کردند که به مراکز آموزش و فرهنگ تبدیل شدند. اما قدرت بیزانسی همچنین با تهدیدات مداوم از طرف قبایل بربر که به بالکان حمله می‌کردند، روبرو بود.
زمان‌های باستانی آلبانی یک دوره پیچیده و متنوع است، که در آن اصول فرهنگ و هویت آلبانی شکل گرفت. قبایل ایلیری، مخاطرات با یونانی‌ها و تأثیر روم و بیزانس یک چشم‌انداز فرهنگی منحصر به فرد را به وجود آورد که رد عمیقی در تاریخ منطقه گذاشت. این مراحل اولیه پایه‌گذار توسعه بعدی آلبانی به عنوان یک ملت بوده که آماده جنگ برای استقلال و حفظ هویت خود است.