دانشنامه تاریخی
ارمنستان — یکی از قدیمی‌ترین کشورهای کره زمین با تاریخ غنی و چند وجهی است. این کشور که در تقاطع اروپا و آسیا واقع شده، شاهد تمدن‌های بسیاری بوده است که هرکدام ردپایی در فرهنگ، زبان و مذهب این منطقه گذاشته‌اند. زمان‌های باستان ارمنستان شامل چندین مرحله کلیدی است که از پالئولیت آغاز شده و به تشکیل نخستین دولت‌ها منتهی می‌شود.
نخستین نشانه‌های فعالیت انسانی در ارمنستان به پالئولیت حدود 400 هزار سال پیش برمی‌گردد. یافته‌های باستان‌شناسی از قبیل ابزارهای کاری در غارها، از جمله غار مشهور آرنی، کشف شده است که آثار مربوط به زندگی انسان‌های اولیه را در بر دارد. این یافته‌ها نشان می‌دهد که ساکنان از ابزارهای سنگی برای شکار و جمع‌آوری استفاده می‌کردند.
در عصر نوسنگی که از هزارهٔ هفتم پیش از میلاد آغاز می‌شود، کشاورزی و دامداری در ارمنستان توسعه یافت. ظهور نخستین شهرهای دائمی یک گام قابل توجه در پیشرفت تمدن انسانی بود. کاوش‌های باستان‌شناسی در مکان‌هایی نظیر تیشر و شنگاویت، وجود جوامع اولیه‌ای را تأیید می‌کند که غلات کشت می‌کردند و دام‌های خانگی پرورش می‌دادند.
عصر مفرغ که از حدود هزارهٔ سوم پیش از میلاد آغاز شد، دوره‌ای از توسعه فرهنگی و سیاسی فعال بود. در این زمان، پادشاهی اورارتو به وجود آمد که از قرن نهم پیش از میلاد تا قرن ششم پیش از میلاد وجود داشت. اورارتو شامل مناطق ارمنستان کنونی، شرق ترکیه و شمال ایران می‌شد. این پادشاهی به خاطر معماری، فلزکاری پیشرفته و کشاورزی خود معروف بود.
پایتخت اورارتو شهر توشپا (وان امروزی) بود که در آن کاخ‌ها، معابد و سایر ساختمان‌های مهم قرار داشتند. اورارتو همچنین دارای سیستم آبیاری پیشرفته‌ای بود که اجازه می‌داد زمین‌های کشاورزی به طور مؤثر مورد استفاده قرار گیرد. اورارتو با کشورهای همسایه‌ای مانند آشور و ماد активно تعامل داشت که منجر به تبادل فرهنگی و اتحادهای سیاسی می‌شد.
در قرن هفتم پیش از میلاد، ارمنستان به عنوان یک پادشاهی مستقل شکل گرفت. نخستین اشاره‌ها به مردم ارمنی در متون آشوری وجود دارد که در آن جنگ‌ها و اتحادهای آن‌ها با همسایگان توصیف شده است. در قرن چهارم پیش از میلاد، پادشاهی ارمنستان در دوران سلطنت پادشاه تیگران دوم بزرگ به اوج خود رسید که مرزها را تا سوریه و میان‌رودان گسترش داد. او یکی از قدرتمندترین حکمرانان زمان خود شد و به شکوفایی فرهنگی و اقتصادی کشور کمک کرد.
تیگران دوم شهرهای جدیدی مانند تیگراناکرت تأسیس کرد و زیرساخت‌ها را بهبود بخشید که به توسعه تجارت کمک کرد. این دوران زمان شکوفایی فرهنگی بود که ارمنیان شروع به گسترش نوشتن و ادبیات خود کردند. تیگران دوم همچنین به شدت از هنر، معماری و علم حمایت می‌کرد که منجر به ایجاد میراث فرهنگی منحصر به فردی شد.
فرهنگ باستانی ارمنستان تحت تأثیر تمدن‌های همسایه‌ای مانند اورارتو، آشور و پارس شکل گرفت. دین نقش مهمی در زندگی ارمنیان باستان ایفا می‌کرد. پانتئون خدایان ارمنی شامل بسیاری از الهه‌ها بود که نمایانگر تصورات آن‌ها درباره طبیعت و جهان بود. یکی از خدایان اصلی، واگارشاک، خدای جنگ و همچنین خدایان باروری و کشاورزی بود.
مراسم و آئین‌های مذهبی بخشی مهم از زندگی روزمره را تشکیل می‌داد. معابد باستانی، مانند معبد گارنی، به احترام خدایان ساخته شده و به مراکز زندگی مذهبی تبدیل شدند. معبد گارنی که در قرن اول میلادی ساخته شده، نماد بت‌پرستی ارمنی است و تنها معبد باقیماندهٔ بت‌پرستی در کشور است. معماری معبد تأثیر فرهنگ یونانی را منعکس می‌کند که ارتباطات فرهنگی با دنیای باستان را برجسته می‌سازد.
زمان‌های باستان در ارمنستان تأثیر عمیقی بر هویت ملی مردم ارمنستان گذاشته است. بسیاری از سنت‌ها، آداب و ارزش‌های فرهنگی که در این دوره به وجود آمده‌اند، همچنان در جامعهٔ ارمنی مدرن وجود دارند. تاریخ باستانی ارمنستان همچنین هویت زبانی و فرهنگی منحصر به فردی را شکل داده است که آن را از کشورهای همسایه متمایز می‌کند.
آثار تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی به مهم‌ترین موضوعات برای مطالعه و حفاظت تبدیل شده‌اند. ارمنیان مدرن به میراث خود افتخار می‌کنند و تلاش دارند یاد و خاطرهٔ نیاکان خود را حفظ کنند که این امر در هنر، ادبیات و رویدادهای فرهنگی منعکس می‌شود. سازمان‌های اجتماعی و مؤسسات دولتی به طور فعال به مسائل حفاظت از آثار تاریخی و ترویج تاریخ ارمنی می‌پردازند.
ارمنستان در زمان‌های باستان — داستانی از توسعه، فرهنگ و اصالت مردم است. آثار باقیمانده و یافته‌های باستان‌شناسی این امکان را برای ارمنیان مدرن و همهٔ علاقه‌مندان فراهم می‌کند تا میراث فرهنگی غنی را مطالعه کنند. درک تاریخ باستانی ارمنستان به درک اهمیت این منطقه در بافت تاریخ جهانی و تبادل فرهنگی کمک می‌کند و منحصر به فردی و اهمیت آن را مورد تأکید قرار می‌دهد.