تاریخی انcyclopedia
نوی زیلنډ، چې د پسیفیک سمندر په ختیځ کې موقعیت لري، یوه ځانګړې سیمه ده چې د بډای تاریخ او فرهنګ سره مخ ده. لومړي کسان، چې په دې ټاپوګانو کې مېشت شوي، یو ځانګړی میراث یې پرېښی چې تر اوسه پورې د هیواد په فرهنګ باندې اغیزه لري. دا مقاله د نوی زیلنډ د پخواني تاریخ په اړه بحث کوي، د لومړنیو کډوالو، لومړنیو مېشتونکو ژوند او د هغوی فرهنګي لاسته راوړنې شاملې دي.
لومړی د مېشتونکو څپې نوی زیلنډ ته شاوخوا په ۱۳م پېړۍ کې له پولینیزیا څخه راغلې. دغه خلک، چې ماوري په نامه مشهور دي، د کینو په واسطه د پسیفیک سمندر څخه سفر وکړ او احتمالاً د هغو قومونو نسلونه وو چې د هاوای، تنگا او سموای ټاپوګانو کې ژوند کاوه. څیړنې ښیي چې لومړي مېشتونکي شاوخوا په ۱۲۸۰م کال کې ټاپوګانو ته ورسیدل او په مختلفو سیمو کې یې خپلې مېشتنې جوړې کړي.
ماوري له ځان سره خپل فرهنګ، ژبه او دودونه راوستل. د هغوی د ژوند طرز د ښکار، ټولولو او ماهی نیونې پر بنسټ و، چې دوی ته يې د شاوخوا چاپیریال سره پوهیدو کې مرسته وکړه. د ماوري فرهنګ اساسي اړخونه شامل دي:
د ماوري په ژوند کې د کورنۍ او قبیلې اړیکې مهم رول درلود. دوی په ایوي (قبیلې) او هپو (فرعي قبیلې) کې تنظیم شوي وو، چې د ټولنیزې جوړښت او فرهنګ ساتلو کې مرسته کوله.
د ماوري لومړني مېشتنې د درختو او نورو طبیعي موادو څخه جوړ شوي. دوی پا جوړ کړل چې ساتنه یې د دښمنانو څخه د خوندیتوب لپاره وه. دننه پا کې کورونه (wharenui) او د غونډو او مراسمو ځایونه شتون درلود.
کله چې ماوري د نوی زیلنډ مختلفو سیمو ته تلل، دوی د مختلفو اقلیمي شرایطو او سرچینو سره سمون وموند. د بېلګې په توګه، په سویلي ټاپو کې دوی د سمندر سرچینې استعمالولې، پداسې حال کې چې د نوی زیلنډ په مرکزي برخه کې د کرنې سره زیات کار کاوه.
ماوري د طبیعت سره ژوره اړیکه درلوده او د ځمکې او هغو سرچینو مقدسیت ته ایمان درلود چې دوی یې استعمالولې. دا لید د نړۍ په اړه په هغوی کیسو، افسانو او دودونو کې منعکس شوی. دوی خپل مخکینیان وپالل او د دې باور درلود چې د مخکینیانو روحونه په ځمکه او طبیعت کې ژوند کوي.
د طبیعی سرچینو مدیریت سیستم د کایټیاکیتانګا پر اصولو ولاړ دی، چې د راتلونکو نسلونو لپاره د چاپیریال ساتنې او د طبیعی سرچینو د ساتنې مسؤلیت معنی لري. دا تصور تر اوسه پورې مهم دی او د نوی زیلنډ په اکولوژۍ کې مهم رول لري.
د ۱۹مې پیړۍ په اوږدو کې د اروپایي استعمار په پیل سره، چې د کابتن جیمز کوک د ۱۷۶۹م کال په راتګ سره پیل شو، د ماوري فرهنګ او ژوند کې لوی بدلونونه راغلل. اروپایانو نوې ټکنالوژي راوړه، مګر ناروغۍ هم رامنځته کړې، چې په پایله کې د ماوري نفوس په پام کې نیولو سره مهم کموالی راغی.
د وایټانګي تړون د ۱۸۴۰م کال په ترڅ کې د لاسلیک په نتیجه کې چې د نوی زیلنډ د عصري دولت په جوړیدو کې بنیاد و، د ماوري او مستعمره ګرو ترمنځ نوي اړیکې رامنځته شوې. دا تړون د ماوري حقوق د هغوی په ځمکو او سرچینو باندې تأیید کړ، مګر ډیرې مسلې د تړون نه عملي نه شوې.
د لومړنیو مېشتونکو، ماوري میراث د نوی زیلنډ په فرهنګ کې ژوندی دی. د ماوري ژبه د هیواد رسمي ژبه شوې، او ډیری دودونه او عادتونه تر اوسه پورې ساتل کیږي او له نسله نسل ته انتقالیږي. د ۲۰مې پېړۍ په پای کې، د ماوري فرهنګ بیا زنده شوی دی، چې دا بیا د عصري ټولنې باندې تاثیر لري.
نن ورځ په نوی زیلنډ کې فرهنګي پروګرامونه فعاله دي، چې د ماوري هنر او دودونه ملاتړ کوي، او داسې فستیوالونه او پیښې ترسره کیږي چې دې فرهنګ ته وقف شوې دي.
د نوی زیلنډ پخوانی تاریخ او د دې لومړني مېشتونکي، ماوري، د هېواد د فرهنګي میراث یوه مهمه برخه تشکیلوي. د هغوی ځانګړې فرهنګ، دودونه او د طبیعت سره اړیکه په عصري ټولنه کې ارزښت لري. د دې تاریخ پوهیدل د نوی زیلنډ هویت او د هغې ځای په نړۍ کې د ښه پوهیدو لپاره مرسته کوي.