تاریخی انcyclopedia
د واېتانګي تړون (Te Tiriti o Waitangi) — دا د نوي زلاند په تاریخ کې یوه مهمه سند ده چې د 1840 کال د فبرورۍ په 6 نېټه د برتانیې د تاج نمایندګانو او ماؤريانو ترمنځ لاسلیک شو. دا د نوي زلاند په کې د برتانوي حکومت د جوړېدو بنسټ جوړ کړ او د اصلي اوسیدونکو او ولایتي چارواکو ترمنځ اړیکې وټاکلې. تړون په تاریخي او عصري سیاق کې پراخ اهمیت لري، ځکه چې دا د ماؤريانو د حقونو او د دوی د حالت په اړه د بحث لپاره پیل ټکی ګرځیدلی دی.
د 19 پېړۍ په پیل کې، کله چې اروپایان د نوي زلاند څیړلو او آبادولو کې فعاله شول، اصلي ماؤريانو د استعمار سره نوي چلنجونو سره مخ شوي. د اروپایانو راتګ د دوی د ژوند جوړښت کې ګټور بدلونونه راوړي، چې که څه هم اقتصادي، اجتماعي او محیطی تغیرات پکې شامل دي. د ماؤريانو او اروپایي مستوطنانو ترمنځ د شخړو زیاتیدونکي خطر له مخې، د رسمي توافق ضرورت په څرګند ډول حس کیده.
تر 1830مو کلونو پورې په نوي زلاند کې د اروپایي مستوطنانو شمیر زیات شوی و، چې له دې سره د ماؤريانو او اروپایانو ترمنځ شخړو ته زمینه برابره شوه. د دې حالاتو له مخې، د برتانوي حکومت تصمیم ونیو چې له ماؤريانو سره رسمي اړیکې جوړې کړي، تر څو د اصلي اوسیدونکو او اروپایي مستوطنانو لپاره نظم او خوندیتوب تضمین کړي. په 1839 کې د نوي زلاند په کې د یوه مستعمرې د جوړیدو تصمیم ونیول شو، چې دا د واېتانګي تړون د لاسلیک لپاره یوه هڅونه شوه.
د واېتانګي تړون له درې اصلي برخو څخه جوړیږي چې د توافق مختلف اړخونه په ګوته کوي:
خو باید یادونه وشي چې د تړون دوه نسخې شتون لري: یوه انګلیسي نسخه او یوه ماؤري نسخه. دا نسخې په ځینو مهمو ټکو کې مختلفې دي، چې دې مسلې د دې سبب شوې ترڅو د تړون او د دې پایلو د تفسیر په اړه بحثونه راولاړ شي.
تړون د 1840 کال د فبرورۍ په 6 نېټه د واېتانګي آبادۍ کې د تاج نمایندګانو او څو ماؤري قبیلو لخوا لاسلیک شو. د دې سند لومړی لاسلیک کونکی کپتان ویلیم هابسن و، چې د نوي زلاند لومړی والی شو. د تړون د لاسلیک په لومړیو میاشتو کې، له 500 څخه زیات ماؤريان یې لاسلیک کړل، خو ډیرې قبایل لاهم شکمن او د دې سند لاسلیک ونه کړ.
د انګلیسي او ماؤري نسخو ترمنځ فرقونه د راتلونکي لپاره د ډېرو قانوني او سیاسي شخړو بنیاد جوړ شو. ماؤريانو د متن تفسیر داسې کړی چې دوی د ځمکې او خودمختاری حقونه ساتي، پداسې حال کې چې انګلیسي نسخه د حاکمیت بشپړه انتقال غوښتنه کوله. دا ناسم والی یوه اوږده د شخړو او مذاکراتو تاریخ ته لاره هواره کړه.
د واېتانګي تړون د نوي زلاند لپاره د حقوقي بنسټ جوړولو اساسی سند ګرځیدلی دی. د دې لاسلیک سره د استعمار پروسه پیل شوه، چې د ماؤريانو په ژوند او د دوی په ټولنه کې مهم بدلونونه رامنځته کړل. د تړون د لاسلیک وروسته ژر تر ژره د ځمکې د حقونو لپاره شخړې پیل شوې، چې دا د ماؤريانو او ولایتي چارواکو ترمنځ ګڼ شمېر شخړې او جنګونه رامنځته کړل.
یو له مشهور شخړو څخه چې د تړون سره تړاو لري د ماؤري جنګ دی چې په 1845 کال کې پیل شو. دا جنګ د ځمکې د حقونو په اړه د شخړو او د تړون د شرطونو د نقض سبب و. شخړو د پام وړ ځمکې او سرچینې له لاسه ورکړې، او د ماؤريانو او استعماري ادارو ترمنځ اړیکې خرابې شوې.
په وروستیو درېیو لسیزو کې د واېتانګي تړون د ماؤريانو د حقونو او د دوی په ټولنه کې د وضعیت په اړه نوو بحثونو لپاره بنسټ ګرځیدلی دی. په 1975 کې د واېتانګي تړون قانون منظور شو، چې د تړون د شرطونو د نقض په اړه د شکایتونو او عرایضو د غور ترڅنګ یوه کمیسیون تاسیس کړ. دا ګام د ماؤريانو حقونو په بیا ترلاسه کولو او د دوی کلتوري هویت په رسمیت پیژندلو کې مهم ګام و.
اوس مهال د واېتانګي تړون د یوه مهم سند په توګه پیژندل کیږي، چې د ماؤريانو او نوي زلاند حکومت ترمنځ اړیکې جوړوي. دا تړون د ماؤريانو د حقونو او کلتوري هویت سره تړلو راتلونکیو توافقونو او مکلفیتونو لپاره اساسی بنسټ ګڼل کیږي.
د واېتانګي تړون د نوي زلاند لپاره یوه مهمه تاریخي او کلتوري سند دی. د دې اهمیت یوازې په یوه ساده توافق کې نه دی؛ بلکې دا د اصلي اوسیدونکو د حقونو لپاره د مبارزې او د دوی د کلتور د پیژندلو سمبول ګرځیدلی دی. د تړون تفسیر او تطبیق پروسه اوس هم پرمخ روانه ده، او په عصري ټولنه کې یې تاثیر محسوس دی.