دانشنامه تاریخی
بنگلادش یک کشور چند زبانه است که زبان اصلی آن بنگالی است، اما به موازات آن زبان‌ها و گویش‌های دیگری وجود دارد که توسط گروه‌های قومی و فرهنگی مختلف استفاده می‌شود. ویژگی‌های زبانی بنگلادش نقش مهمی در ساختار اجتماعی و فرهنگ کشور ایفا می‌کند و بر آموزش، سیاست و اقتصاد آن تأثیر می‌گذارد. در این مقاله، جنبه‌های کلیدی وضعیت زبانی در بنگلادش، از جمله زبان‌های رسمی، اقلیت‌های زبانی و تأثیر زمینه تاریخی بر سیاست زبانی بررسی خواهد شد.
زبان بنگالی، که به عنوان بنگالی نیز شناخته می‌شود، زبان رسمی و رایج‌ترین زبان بنگلادش است. این زبان به گروه زبان‌های هندوآریایی تعلق دارد و برای بیش از ۹۸٪ جمعیت کشور زبان مادری است. این زبان دارای تاریخچه‌ای غنی است و بخشی مهم از هویت ملی به شمار می‌آید. زبان بنگالی همچنین زبان اصلی فرهنگ، ادبیات و هنر در بنگلادش است.
زبان بنگالی ادبیات غنی‌ای دارد که از زمان‌های قدیم آغاز می‌شود و تا به امروز همچنان در حال توسعه است. یکی از مشهورترین شاعران، رابندرانات تاگور، حامل زبان بنگالی بود و در سال ۱۹۱۳ جایزه نوبل ادبیات را دریافت کرد. بنگالی همچنین زبانی است که آثار مهمی در ادبیات داستانی، فلسفه و کارهای علمی در بنگلادش به آن نوشته شده است.
در بنگلادش، دو شکل اصلی نوشتاری استفاده می‌شود: الفبای بنگالی مدرن و گویش‌های منطقه‌ای مختلف. الفبا شامل ۱۱ حرف صدادار و ۳۹ حرف بی‌صدا و همچنین تعدادی نشانه دیاکریتی است. زبان بنگالی در نهادهای دولتی، رسانه‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها به طور فعال استفاده می‌شود. این زبان وسیله اصلی ارتباط در زندگی روزمره، در خانواده و در محل کار است.
با وجود سلطه زبان بنگالی، در بنگلادش اقلیت‌های قومی متعددی وجود دارند که زبان مادری آنها زبان‌های دیگری است. این زبان‌ها به خانواده‌های زبانی مختلفی تعلق دارند، از جمله زبان‌های تبتی-برمه‌ای، آسترونزیایی و غیره. اگرچه تعداد سخنگویان این زبان‌ها بسیار کمتر است، اما نقش فرهنگی و زبانی آنها نباید نادیده گرفته شود.
یکی از این زبان‌ها، چکما، است که توسط مردم چکما ساکن در مناطق کوهستانی کشور استفاده می‌شود. این زبان تبتی-برمه‌ای است و حدود ۳۰۰ هزار نفر به آن سخن می‌گویند. چکما دارای خط خاص خود است که از نمادهای منحصر به فرد استفاده می‌کند و بخشی مهم از میراث فرهنگی مردم چکما به شمار می‌آید.
سایر زبان‌های اقلیت در بنگلادش شامل راجبانشی، آراکانی، ماراما و بسیاری دیگر است. این زبان‌ها حوزه محدودتری دارند، اما نقش مهمی در حفظ سنت‌های فرهنگی و هویت سخنگویان خود ایفا می‌کنند. در اکثر موارد، این زبان‌ها وضعیت رسمی ندارند و در عمده محافل محلی استفاده می‌شوند.
سیاست زبانی بنگلادش به شدت تحت تأثیر رویدادهای تاریخی و سیاسی قرار داشته است. در سال ۱۹۵۲، یک اعتراض جمعی تراژیک به وقوع پیوست که به عنوان جنبش زبان بنگالی شناخته می‌شود، زمانی که دولت پاکستان تلاش کرد اردو را به عنوان تنها زبان رسمی در پاکستان تأسیس کند، که منجر به اعتراضاتی در پاکستان شرقی (بنگلادش کنونی) شد. در نتیجه اعتراضات گسترده و خونریزی‌ها، در تاریخ ۲۱ فوریه یک توافق به تصویب رسید که بنا بر آن زبان بنگالی به عنوان زبان رسمی در پاکستان شرقی شناخته شد.
این لحظه در تاریخ کشور اهمیت زیادی دارد، زیرا نه تنها منجر به رسمیت شناسی زبان بنگالی به عنوان زبان دولتی شد، بلکه کاتالیزوری برای جنبش استقلال بنگلادش گردید. به یاد قربانیان این جنبش، در بنگلادش هر ساله روز زبان جشن گرفته می‌شود که یک روز ملی است. این رویداد نماد مهمی از مبارزه برای هویت زبانی و آزادی است.
پس از استقلال بنگلادش در سال ۱۹۷۱، زبان بنگالی به عنوان تنها زبان دولتی تضمین شد که سلطه‌اش را در زندگی رسمی کشور تقویت کرد. با این حال، وضعیت برای اقلیت‌های زبانی همچنان پیچیده بود، زیرا اکثر آنها به استفاده از زبان‌های مادری خود در زندگی روزمره ادامه دادند اما این زبان‌ها رسمی شناخته نشدند.
زبان بنگالی، با وجود استانداردسازی‌اش، شامل گویش‌های متعددی است که بسته به موقعیت جغرافیایی و زمینه اجتماعی متفاوت است. این گویش‌ها ممکن است به طور قابل توجهی از نظر تلفظ، واژگان و دستور زبان متفاوت باشند، اما همه آنها برای سخنگویان زبان بنگالی قابل فهم باقی می‌مانند.
در میان گویش‌های زبان بنگالی، گروه‌هایی مانند گویش‌های شرقی و غربی متمایز هستند. گویش‌های شرقی، از جمله گویشی که در پایتخت داکا استفاده می‌شود، رایج‌ترین و به عنوان شکل استاندارد زبان به شمار می‌روند. گویش‌های غربی، که شامل گویش‌هایی است که در نواحی نزدیک به مرز هند استفاده می‌شود، از نظر تلفظ و واژگان تفاوت‌هایی دارند.
علاوه بر این، گویش‌هایی وجود دارند که در مناطق روستایی استفاده می‌شود و ویژگی‌های سنتی و کهن‌تری دارند. این گویش‌ها عناصر زبان بنگالی قدیم را حفظ می‌کنند که در نسخه‌های رسمی‌تر زبان ناپدید شده‌اند.
در نظام آموزشی بنگلادش، زبان بنگالی به عنوان زبان اصلی آموزش شناخته می‌شود. تمام کتاب‌های درسی، برنامه‌ها و مواد آموزشی پایه به زبان بنگالی منتشر می‌شوند. علاوه بر این، زبان بنگالی زبان اصلی در دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی است. اما اخیراً توجه به زبان انگلیسی در حال افزایش است، به ویژه در شهرهای بزرگ و مؤسسات آموزشی با سطح بالا.
زبان انگلیسی در بنگلادش در محیط‌های تجاری و دانشگاهی و همچنین در اسناد رسمی استفاده می‌شود. با این حال، زبان بنگالی همچنان زبان غالب در زندگی روزمره باقی مانده و دانش زبان انگلیسی معمولاً فقط در میان نخبگان و افرادی که در سازمان‌های بین‌المللی کار می‌کنند محدود است.
وضعیت زبانی در بنگلادش، اگرچه از زمان استقلال تثبیت شده، همچنان در حال توسعه است. زبان بنگالی به عنوان عنصر مرکزی فرهنگ و هویت باقی می‌ماند، اما زبان‌های اقلیت با تهدید ناپدید شدن به دلیل شهرنشینی و جهانی‌شدن مواجه هستند. در دهه‌های اخیر، دولت بنگلادش اقداماتی برای حفظ زبان‌های اقلیت انجام داده است، از جمله حمایت از استفاده از آنها در نهادهای آموزشی و فرهنگی.
بسیاری از سازمان‌ها در حال کار بر روی توسعه برنامه‌هایی برای حفظ زبان‌ها، مانند چکما، راجبانشی و دیگران هستند. با این حال، مسائل مربوط به سیاست زبانی همچنان актуال است، زیرا زبان‌های اقلیت با مشکل کمبود سخنگو و استفاده در عرصه رسمی مواجه هستند.
وضعیت زبانی در بنگلادش انعکاس‌دهنده میراث فرهنگی غنی کشور و هویت چندوجهی آن است. زبان بنگالی نقش بسیار مهمی در زندگی روزمره، فرهنگ و آموزش ایفا می‌کند و همچنین در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی مؤثر است. در عین حال، زبان‌های اقلیت همچنان بخش مهمی از تنوع فرهنگی را تشکیل می‌دهند و حفظ آنها چالش مهمی برای نسل‌های آینده خواهد بود. سیاست‌های زبانی و توسعه برنامه‌های آموزشی در بنگلادش به تقویت هویت زبانی کشور و تضمین تنوع فرهنگی آن کمک خواهد کرد.