تاریخی انcyclopedia
د پاناما د کولمبیا څخه جلا کېدل په 1903 کال کې د لاتین امریکا په تاریخ کې یوه مهمه پيښه شوه. دا بهیر نه یوازې د پاناما د خپلواکی غوښتنه څرګنده کړه، بلکې د متحده ایالاتو د جغرافیو پلوه ستراتیژۍ په کلیدي پوښتنه کې تبدیل شو، چې د پانامایي کانال د جوړولو لپاره لارې لټوي.
د 1821 کال څخه چې پاناما د هسپانیا نه خپلواکي ترلاسه کړه، پاناما د لوی کالومبیا برخه شوه چې عصري کولمبیا، وینزویلا او ایکوادور ته شامل و. مګر په دې اتحاد کې سیاسي او اقتصادي بې ثبتی، او همدارنګه د Bogotá کې د اقتدار مرکزي کول د پاناماییانو تر منځ نا رضايتۍ رامنځته کړه. د پانامایي سیمه چې د نوې ګرانادې (وروسته کولمبیا) په سیاسي ژوند کې په حاشیه کې وه، د خپلو اړتیاوو او ګټو په وړاندې بې اعتنایي سره مخ وه.
په دې وخت کې د پاناما اقتصاد په عمده توګه کرنیز و، چې سیمه ییز زراعت باندې تمرکز درلود، مګر همدارنګه د بهرنیو سوداګرۍ پورې تړاو څرګند و. د هېواد ستراتیژیک موقعیت چې کولی شي د اتلانتیک او هندي سمندر تر منځ د محصولاتو لېږدولو لپاره وکارول شي، په پام کې نه و نیول شوی. د پانامایي کانال د جوړولو فکر سره، د پاناما لپاره دلچسپي زیاته شوه، مګر په Bogotá کې د هغې مرکزي حکومت د دې سیمې پراختیا لپاره کافي علاقه نه درلوده.
د 20 مې پیړۍ په پیل کې متحده ایالات د پاناما له لارې د کانال د جوړولو لپاره فعاله کار کوي، د دې تجارتي او نظامي عملیاتو لپاره د ستراتیژیک اهمیت په پوهیدو سره. د 1846 کال د بیوکینن تړون لا دمخه د کانال په اړه د امریکایي کنټرول شرایطو ټاکل شوي و، مګر ریښتینی پرمختګ یوازې په 1900 لسیزه کې پیل شو.
په دې وخت کې په کولمبیا کې وضعیت بې ثباته و، او پاناما د متحده ایالاتو د ملاتړ له لارې د جلا کېدو لپاره یوه فرصت ولید. امریکایي اداره، چې د کانال جوړولو سره علاقه لرله، د پاناما د محلي مشرانو سره په نه پته خبرو اترو کې برخه اخیستله، دوی ته د خپلواکی په بدل کې ملاتړ وړاندیز کاوه.
د 1903 کال د نومبر په لومړیو کې، د کولمبیا حکومت او متحده ایالاتو ترمنځ د کانال د جوړولو په اړه د خبرو ناکامي وروسته، محلي میهن دوستان په پاناما کې عمل کولو ته هوډ وکړ. د نومبر په 3 نیټه 1903 کې، پاناما د کولمبیا څخه د خپلواکی اعلان وکړ. دا پیښه د متحده ایالاتو ملاتړ سره مخ شوه، چې سمدستي یې خپلې کښتۍ د پاناما د اوبو ته د نوې واګی د ساتنې لپاره ولېږل.
پانامایي میهن دوستان لکه اسټیبان هیمینز د سرغړونې د سازمان په جوړولو کې کلیدي رول ولوبولی. د جلا کېدو بریالیتوب همدارنګه دې ته توجیه کوله چې کولمبیايي ځواکونه د باغيانو پر وړاندې تصمیم نیولو کې نه بریالي شول.
د جلا کېدو له امله، د 1903 کال د نومبر په 18 نیټه، پاناما او متحده ایالاتو د هی-بونې-واریلی تړون لاسلیک کړ، چې متحده ایالاتو ته د کانال زون کنټرول ورکړ. دا تړون د کولمبیا حکومت تر منځ ناخوښه والي رامنځ ته کړه، چې جلا کېدل یې د خیانت په توګه ګڼل.
د پاناما خپلواکي د هېواد لپاره نوې دور پرانستله. د پانامایي کانال جوړول په 1904 کال کې پیل شوی او په 1914 کال کې پای ته ورسید، چې د پانامایي اقتصاد پام وړ وده او پرمختګ باندې وې.
د پاناما د کولمبیا څخه جلا کېدل او د کانال جوړول سره د متحده ایالاتو سره نوې اړیکې رامنځته کړې. پاناما په سیمه کې د متحده ایالاتو ستراتیژیک ملګری شوه، چې د دې داخلي سیاست او نړیوالو اړیکو باندې د څو څو لسيزو لپاره تاثیر وکړ.
له بلې خوا، دا پېښه د کولمبیا سیاست باندې اغیزه وکړه، چې ناخوښي او ګډوډي راولاړه کړه. کولمبیايي حکومت د خپل لاسه وتلي سیمو بیا ترلاسه کولو کې ناکام پاتې شو، او دا شخړه د څو کلونو لپاره د کولمبیا په سیاست کې د دردونکي موضوع په توګه پاتې شوه.
د پاناما د کولمبیا څخه جلا کېدل په 1903 کال کې د یوې مهمې پیښې په توګه ګنل کیږي، چې یوازې د پاناما مقدر نه، بلکې د لاتین امریکا په جغرافیایي وضعیت باندې هم پام وړ تاثیر وکړ. د پانامایي کانال جوړول د هېواد په اقتصاد او سیاست باندې ژور اغیزه وکړه، چې دا یې د نړیوال تجارت په یوه مهم لوبغاړي بدل کړ.
دا پیښه همدارنګه وښودله چې څنګه بهرني ځواکونه کولی شي د دولتونو داخلي چارو باندې تاثیر وکړي، د پیچلو حالاتو رامنځته کولو سره چې د غور او تحلیل لپاره اړتیا لري.