دانشنامه تاریخی
عراق کشوری است با میراث فرهنگی و تاریخی غنی که به هزاران سال می‌رسد. مهم‌ترین تمدن‌های دنیا، مانند سومر، اکد، بابل و آشور، در سرزمین عراق کنونی شکل گرفته‌اند. در طول قرن‌ها، اسناد منحصر به فردی در اینجا ایجاد و حفظ شده‌اند که گواهی بر رویدادهای تاریخی، سیستم‌های حقوقی و هنجارهای اجتماعی قرن‌های گذشته است. در این مقاله به بررسی مهم‌ترین اسناد تاریخی عراق خواهیم پرداخت که نقش مهمی در شکل‌گیری تمدن‌ها و فرهنگ این منطقه ایفا کرده‌اند.
یکی از قدیمی‌ترین اسناد در جهان، لوح‌های گلی هستند که در سرزمین باستانی سومر یافت شده‌اند. خط میخی در حدود ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد در شهر اور، که اکنون در منطقه جنوبی عراق واقع است، اختراع شد. این لوح‌ها برای نگهداری حساب‌های اقتصادی، ثبت‌های قانونی و حتی آثار ادبی استفاده می‌شدند. یکی از نمونه‌های برجسته «آپیک گیلگمش» است - یک شعر حماسی که درباره ماجراهای شاه افسانه‌ای اوروک روایت می‌کند.
خط میخی همچنین برای تدوین توافق‌نامه‌ها، قوانین و اسناد حقوقی استفاده می‌شد. به عنوان مثال، لوح‌های شهر نیپور شامل ثبت‌های اقتصادی و قراردادهایی درباره اجاره زمین و الزامات کاری هستند. این اسناد اطلاعاتی درباره ساختار اجتماعی-اقتصادی جامعه سومری و همچنین توسعه نویسندگی و قوانین ارائه می‌دهند.
قانون حمورابی که در حدود ۱۷۵۴ سال قبل از میلاد ایجاد شده، به عنوان یکی از معروف‌ترین اسناد قانونی در تاریخ بشر شناخته می‌شود. این قانون در بابل، که در سرزمین کنونی عراق واقع شده، تدوین شده و به عنوان مجموعه‌ای از قوانین که جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی را تنظیم می‌کند، عمل می‌کند. این قانون شامل بیش از ۲۸۰ ماده است که به قوانین مدنی، روابط خانواده، تجارت و حقوق جزا مربوط می‌شود.
قانون حمورابی به خاطر سیستم مجازات خود که بر اساس اصل «چشم برای چشم، دندان برای دندان» است، مشهور است. این سند بر روی استل‌های سنگی حکاکی شده و قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای حفظ نظم و عدالت را تعیین می‌کند. به عنوان مثال، در این قانون موادی وجود دارند که به جبران خسارت، حل و فصل دعاوی و مسئولیت‌ها در قبال جرایم اشاره دارند. این سند تأثیر شگرفی بر سیستم‌های حقوقی بعدی در دنیای باستان و دوران‌های بعدی گذاشته است.
امپراتوری آشور که در هزاره اول قبل از میلاد در منطقه تسلط داشت، همچنین تعداد قابل توجهی از اسناد کتبی به جا گذاشت. آشوری‌ها از خط میخی برای ثبت اسناد اداری، مکاتبات دیپلماتیک، مشاهدات نجومی و پیش‌بینی‌ها استفاده می‌کردند. در آرشیو شهرهایی مانند نینوا و آشور هزاران لوح گلی موجود است که اطلاعاتی درباره زندگی سیاسی و اقتصادی این امپراتوری را ارائه می‌دهند.
یکی از مهم‌ترین کشفیات، کتابخانه شاه آشوربانیپال است که در نینوا یافت شده است. در این کتابخانه لوح‌هایی با متون مذهبی، علمی و هنری کشف شده‌اند. متون نجومی و پزشکی به طور ویژه‌ای مهم هستند که سطح بالای دانش آشوری‌ها در این زمینه‌ها را منعکس می‌کنند.
با ورود پارسیان به رهبری کورش بزرگ و داریوش اول، عراق بخشی از امپراتوری بزرگ پارس شد. یکی از اسناد مهم این دوره، نوشته بیستون است که در قرن ششم قبل از میلاد خلق شده است. این نوشته بر روی صخره‌ای در بیستون (که امروزه در سرزمین ایران قرار دارد) حک شده و شامل متونی به زبان‌های پارسی باستان، ایلامی و اکدی است. این سند درباره اعمال داریوش اول و پیروزی‌های او بر ساتراپ‌های شورشی روایت می‌کند. نوشته بیستون در رمزگشایی خط میخی در قرن نوزدهم نقش کلیدی ایفا کرده است.
با برقرار شدن خلافت عربی در قرن هفتم در سرزمین عراق، دوره جدیدی آغاز شد. بغداد به عنوان پایتخت خلافت عباسی و مرکز دستاوردهای علمی و فرهنگی دنیای اسلام تبدیل شد. در این دوره دست‌نوشته‌های متعددی ایجاد شد که حوزه‌های مختلف دانش، از جمله ریاضیات، نجوم، پزشکی و فلسفه را شامل می‌شوند.
یکی از نمونه‌های بارز اسناد اسلامی، آثار الکندي و الکفارابی هستند که در توسعه علم نقش زیادی ایفا کردند. اسناد مهم دیگری نیز شامل دست‌نوشته‌هایی هستند که به قوانین اسلامی - شریعت مربوط می‌شوند و زندگی جامعه مسلمان را تنظیم کرده و هنجارهای خود را تا به امروز حفظ کرده‌اند. به عنوان مثال، فتاوی زیادی (تفسیرهای قانونی) و رساله‌هایی در زمینه فقه اسلامی در کتابخانه‌های بغداد ایجاد و نگهداری شده‌اند.
در قرن شانزدهم، عراق به تصرف امپراتوری عثمانی درآمد و کشور تحت کنترل آن‌ها تا اوایل قرن بیستم باقی ماند. در این دوره مکاتبات فعال و اداره آرشیوها به زبان ترکی عثمانی انجام می‌شد. اسناد این زمان شامل ثبت‌های مالیاتی (یعنی فهرست‌های مالکیت‌های زمینی)، برگه‌های مالیاتی و دستورهای اداری است. این منابع به ما کمک می‌کند تا درکی از نحوه کارکرد سیستم مدیریت در امپراتوری عثمانی و چگونگی تنظیم زندگی اقتصادی و اجتماعی در عراق به دست آوریم.
یکی از اسناد مهم آرشیوی «سانجاق‌نامه» است - گزارش‌های اداری و نقشه‌هایی که نشان می‌دهد چگونه زمین‌ها و مالیات‌ها در مناطق مختلف عراق توزیع می‌شدند. این ثبت‌ها به پژوهشگران کمک می‌کند تا تاریخ اقتصادی را بازسازی کرده و تغییرات اجتماعی را که در طول قرن‌ها اتفاق افتاده، بررسی کنند.
اسناد تاریخی عراق گواهی منحصر به فرد از توسعه تمدن‌ها و فرهنگ‌ها در طول هزاران سال است. لوح‌های گلی سومر و آشور، قانون حمورابی، دست‌نوشته‌های اسلامی و آرشیوهای عثمانی - همه آن‌ها دانش‌های ارزشمندی درباره گذشته در خود دارند. این اسناد به ما اجازه می‌دهند تا بهتر درک کنیم چگونه جوامع، سیستم‌های حقوقی و سنت‌های فرهنگی تکامل یافتند و چگونه عراق نقش کلیدی در تاریخ بشریت ایفا کرده است. مطالعه این منابع به ما کمک می‌کند تا نه تنها گذشته را بهتر درک کنیم، بلکه میراث فرهنگی را برای نسل‌های آینده حفظ کنیم.