دانشنامه تاریخی
عراق کشوری با میراث فرهنگی غنی است که سهم به‌سزایی در ادبیات جهان داشته است. تاریخ ادبیات عراق به هزاران سال پیش برمی‌گردد و از متون باستانی سومری آغاز شده و تا آثار مدرن که تغییرات فرهنگی و سیاسی در کشور را منعکس می‌کند، ادامه دارد. ادبیات عراق سنت‌های تمدن‌های باستانی، فرهنگ اسلامی و تأثیرات جریان‌های مدرن را ترکیب کرده و میراث ادبی منحصر به فردی را ایجاد می‌کند. در این مقاله به بررسی معروف‌ترین و مهم‌ترین آثار نویسندگان عراقی خواهیم پرداخت که ردپای خود را در تاریخ ادبیات جهانی بر جای گذاشته‌اند.
یکی از قدیمی‌ترین آثار ادبی که در سرزمین عراق خلق شده، «حماسه گیلگمش» است. این حماسه که به حدود 2100 سال قبل از میلاد برمی‌گردد، یکی از قدیمی‌ترین متن‌های ادبی در جهان به حساب می‌آید. این اثر در شهر نینوا پیدا شده و بر روی تابلوی‌های گلی به زبان اکدی نوشته شده است. «حماسه گیلگمش» داستان ماجراجویی‌های پادشاه سومری گیلگمش و دوستش انکی‌دو، جستجوی آن‌ها برای جاودانگی و معنای زندگی را روایت می‌کند. در این حماسه به مسائل فلسفی و اخلاقی مهمی همچون دوستی، عشق، مرگ و آرزوی انسان برای زندگی جاودانه پرداخته می‌شود. این اثر تأثیر زیادی بر ادبیات جهانی گذاشته و هنوز به عنوان کلاسیک ادبیات باستانی مطالعه می‌شود.
اگرچه «هزار و یک شب» (که با عنوان «شب‌های عربی» نیز شناخته می‌شود) مجموعه‌ای از داستان‌هاست که در مناطق مختلف خاورمیانه خلق شده، بسیاری از این داستان‌ها ریشه در عراق باستان دارند. به‌ویژه داستان‌های معروفی مانند داستان سندباد ملوان از بصره، یک شهر بندری بزرگ در جنوب عراق، نشأت می‌گیرند. این مجموعه بر توسعه ادبیات عربی و جهانی تأثیر گذاشته و الهام‌بخش بسیاری از نویسندگان و شعرای دیگر بوده است. «هزار و یک شب» جادوی، ماجراجویی و عناصر فلسفی را ترکیب می‌کند و به بررسی موضوعات عشق، حکمت و شورش‌های انسانی می‌پردازد. این داستان‌ها از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ عربی را تشکیل داده‌اند.
بدر شاكر السیاب (1926–1964) یکی از معروف‌ترین شاعران عراقی در قرن بیستم است که سهم به‌سزایی در توسعه شعر مدرن عربی داشته است. السیاب یکی از پیشگامان شعر آزاد در ادبیات عربی بوده و فرم‌های سنتی شعر موزون را رها کرده و به ساختارهای منعطف‌تری روی آورد. شعرهای او به موضوعاتی چون رنج ملت عراق، نوستالژی برای میهن از دست رفته، عشق و عدالت اجتماعی می‌پردازد. یکی از معروف‌ترین آثار او «باران سرودها» است که به‌عنوان نماد مبارزه برای آزادی و استقلال شناخته می‌شود.
السیاب همچنین از افسانه‌ها و اسطوره‌های بین‌النهرین باستان الهام می‌گرفته است که به شعرهایش عمق و نمادگرایی خاصی می‌بخشد. شعرهای او هنوز هم در عراق و خارج از آن خوانده و مطالعه می‌شود و او به‌عنوان نماد شعر عربی باقی مانده است.
ادبیات مدرن عراق همچنین شامل آثار نویسندگانی است که سال‌های دشوار جنگ و بی‌ثباتی را انعکاس می‌دهند. حسن بلاسیم، نویسنده و کارگردان معروف عراقی، یکی از برجسته‌ترین نمایندگان نثر مدرن عراق است. مجموعه داستان‌های او «منطقه سبز» و دیگر آثارش، وحشت‌های جنگ، درد فقدان و سرنوشت انسان‌های عادی را که در شرایط ترس و خشونت زندگی می‌کنند، توصیف می‌کند. بلاسیم واقع‌گرایی و عناصر فانتزی را ترکیب کرده تا جو بی‌نظمی و ویرانی‌هایی را که عراق پس از حمله آمریکا در سال 2003 با آن مواجه شد، منتقل کند.
آثار بلاسیم در سطح جهانی مورد تحسین منتقدان قرار گرفته است. آثار او به زبان‌های متعدد ترجمه شده و جوایز ادبی بین‌المللی متعددی دریافت کرده است. او یکی از مهم‌ترین صداهای ادبیات مدرن عراق به شمار می‌رود که می‌تواند درد مردم عراق و آرزوی آن‌ها برای صلح را منتقل کند.
فضل العزوی نویسنده و شاعر برجسته عراقی است که به خاطر آزمایش‌هایش در زمینه نثر و شعر شناخته می‌شود. او در سال 1940 به دنیا آمد و عناصر مدرنیسم و سوررئالیسم را به آثار خود افزود. یکی از مشهورترین رمان‌های او «خمره طلایی» است که تأملی طعنه‌آمیز و همزمان فلسفی درباره زندگی در عراق به حساب می‌آید. العزوی همچنین شعر و مقاله‌هایی نوشته است که به موضوعاتی چون آزادی، هنر و هویت فرهنگی می‌پردازد. آثار او جستجوی جامعه عراقی را در دوران پس از انقلاب‌ها و درگیری‌ها بازتاب می‌دهد.
نافیه عجبی شاعر عراقی است که آثارش به موضوع هویت زنان و نقش زنان در جامعه می‌پردازد. در اشعارش، عجبی به بررسی مسائلی چون نابرابری اجتماعی، مبارزه زنان برای حقوقشان و آرزوی آزادی می‌پردازد. شعر او پر از نمادگرایی و استعاره‌هایی است که به فهم عمیق‌تری از تفکراتش درباره زندگی و وضعیت زنان در جهان عرب کمک می‌کند.
یکی از شناخته‌شده‌ترین نویسندگان مدرن عراقی، احمد سعدوی است که به خاطر رمانش «فرانکنشتاین در بغداد» به رسمیت جهانی دست یافته است. این اثر ترکیبی از عناصر رئالیسم جادویی و نقد اجتماعی است که داستان ساخت یک هیولا از قطعات بدن قربانیان انفجارها در بغداد را روایت می‌کند. این رمان به بررسی موضوع خشونت، از دست دادن انسانیت و تلاش برای یافتن عدالت در دنیای آشفته می‌پردازد. برای این رمان، سعدوی جوایز ادبی معتبر متعددی از جمله جایزه بین‌المللی ادبیات عرب را دریافت کرده است.
ادبیات عراق همیشه نه تنها ابزاری برای بیان هنری بوده، بلکه وسیله‌ای قوی برای بازتاب واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی کشور نیز بوده است. بسیاری از نویسندگان و شاعران عراقی از آثار خود برای ابراز اعتراض به بی‌عدالتی، سرکوب و خشونت استفاده کرده‌اند. در شرایط جنگ‌ها و درگیری‌های طولانی‌مدت، ادبیات به‌عنوان راهی برای حفظ یاد گذشته و ابراز امیدواری برای آینده‌ای بهتر تبدیل شده است.
امروز نویسندگان عراقی با وجود تمام دشواری‌های مرتبط با بی‌ثباتی سیاسی و سانسور، به ایفای نقش مهمی در زندگی فرهنگی کشور ادامه می‌دهند. ادبیات همچنان کانال مهمی برای تبادل ایده‌ها و حفظ هویت فرهنگی مردم عراق باقی مانده است.
ادبیات عراق ریشه‌های عمیقی دارد که به هزاران سال پیش برمی‌گردد و با وجود تمام دشواری‌هایی که کشور با آن مواجه است، به رشد خود ادامه می‌دهد. از شعرهای حماسی باستانی تا رمان‌ها و داستان‌های مدرن، نویسندگان و شاعران عراقی سهم بزرگی در فرهنگ جهانی دارند و دیدگاه منحصر به فردی به زندگی، پر از مبارزه، امید و آرزوی آزادی را به نمایش می‌گذارند. این آثار بخشی مهم از میراثی هستند که نسل‌های جدید خوانندگان را هم در عراق و هم در خارج از آن الهام می‌بخشند.